AZƏRBAYCAN ERKƏN ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜNDƏ
Azərbaycan III-V əsrlərdə
Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması
III-V əsrlərdə Azərbaycanda tədricən torpaq sahibkarlığının yeni səciyyəvi cəhətləri meydana gəldi. Belə ki,
dövlət torpaqları xidmət müqabilində hərbçilərə, dövlət işçilərinə paylanır və bəzən xüsusi xidməti olan şəxslərə
hədiyyə verilirdi. Xüsusi xidmət adamlarına paylanmış belə torpaqlar mülk, həmin torpaq (mülk) sahibi mülkədar,
yəni feodal adlanırdı. Çox hallarda həmin adamlara
mülklə birlikdə onu becərən kəndlilər (əkinçilər) də
hədiyyə verilirdi. Feodalizm cəmiyyəti adı buradan
yaranmışdır.
III-V əsrlərdə - Azərbaycanda feodalizm
münasibətləri meydana gəldi. Azərbaycanda feodal
münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin
inkişafının nəticəsi idi.
Feodal münasibətlərinin inkişafı
VI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda feodal
münasibətləri inkişaf edirdi. Kənd icmalarının
torpaqları feodalların əlinə keçirdi. Əkilib becərilməsi
çətinlik törədən torpaqlar isə sahibsiz qalırdı.
Torpaqsız qalan icma üzvləri asılı kəndlilərə
çevrilirdilər.
V—VII
əsrlərdə
Albaniya
və
Atropatenada feodal münasibətləri eyni cür inkişaf
edirdi.
Əhalinin sosial təbəqələri
Erəkən Orta srlərdə Azərbaycanda əhali müxtəlif sosial təbəqələrə bölünürdü. Feodalizm dövründə
cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərlə yanaşı sənətkar və tacirlər də vergi verənlər
təbəqəsinə daxil idi. Kahinlər, hərbçilər, mirzələr isə cəmiyyətin hakim təbəqəsi sayılırdı. Zərdüştlük dininin
hakim mövqe tutması kahinlərin də varlanmasına səbəb olmuşdu.
III-V əsrlərdə Azərbaycanda vergi verənlər təbəqəsi
Sasanilər dövründə torpaq mülkiyyət formaları, vergi və mükəlləfiyyətlər
Sasani ağalığı dövründə (III-VII əsrlərdə) Azərbaycanda iki əsas torpaq mülkiyyət forması mövcud idi:
•
Dastakert – irsən keçən torpaq mülkiyyət forması idi. İri feodal və
Zərdüşd dininin kahinlərinə
verilirdi.
•
Xostak - şərti torpaq mülkiyyət forması idi. Xostaqın əsas sahibi xırda və orta feodallar idi. Belə
torpaqlar vassal xidməti
müddətində dövlət tərəfindən müvəqqəti istifadə üçün verilirdi.
Kəndlilərin istismar edilməsinin əsas forması vergilərin ödənməsi və mükəlləfiyyətlərin icrası idi. Sasani
ağalığı dövründə Azərbaycanda (Atropatena və Albaniyada) iki vergi növü mövcud idi:
•
Xaraq - məhsul vergisi idi. Məhsulun 1/3-dən 1/6-nə qədərini təşkil edirdi.
•
Gezit - can vergisi idi. Sasani imperiyasının ərazisində yaşayan bütün əhalidən, xüsusilə
xristianlardan
və sənətkarlardan ildə bir dəfə toplanılırdı.
sənətkarlar
kəndlilər
tacirlər
Kəndlilər vergi verməklə yanaşı, müəyyən mükəlləfiyyətlər də
(dövlət mülkiyyətində olan körpülərin,
qalaların, yolların tikintisində və bərpasında iştirak etmək və.s) yerinə yetirirdilər
Kəndlilərin mükəlləfiyyətlər yerinə yetirməsi məcburi idi və bunun əvəzində onlara heç bir ödənc verilmirdi.
Sasani şahı I Xosrovun islahatları
Azərbaycanın cənub torpaqlarında - Atropatenada feodal münasibətlərinin inkişafına Sasani şahı I Xosrovun
islahatları böyük təsir göstərdi. I Xosrov torpaq, vergi və inzibati islahatlar həyata keçirmişdi. I Xosrovun torpaq
islahatına əsasən sahibsiz torpaqlar hərbçilərə paylanıldı. I Xosrovun vergi islahatı keçirməkdə məqsədi vergi
sahəsindəki nöqsanları aradan qaldırmaq və ya vergi yığan məmurların özbaşınalığına son qoymaq idi. I
Xosrovun vergi islahatına əsasən:
Vergilərin toplanması nizama salındı və vergiyığan məmurların özbaşınalığına son qoyuldu.
Uşaqlar, qadınlar, kahinlər, məmurlar can vergisindən azad edildilər.
Bu islahatlar nəticəsində şərti torpaq mülkiyyəti genişləndi, xırda və orta torpaq sahiblərinin sayı artdı.
Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətləri
Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı Avropadakı kimi feodalizmin ümumi qanunlarına
əsaslanırdı. Lakin Azərbaycanda yeni yaranmış feodal münasibətləri Qərbi Avropa ölkələrindən kəskin fərqlənirdi.
Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri təsərrüfatın natural forması idi. Kəndlilər özlərinin və
feodalın tələbatını ödəmək üçün müxtəlif ərzaq məhsulları, sənətkarlıq malları tədarük edir, bazara mal
çıxarmırdılar. Beləliklə, məhsul mübadiləsinə çox az hallarda ehtiyac duyulurdu. Natural təsərrüfat ayrı-ayrı
bölgələr arasında iqtisadi münasibətlərin yaranmasına mane olurdu.
Azərbaycanda feodal münasibətlərinin Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli cəhətləri
Sasanilərin köçürmə siyasəti
Sasanilər dövləti ona tabe olan ərazilərə, o cümlədən Azərbaycanın şimal torpaqlarına farsdilli tayfalar
köçürdürdülər. Sasani şahlarının köçürmə siyasətində iki məqsəd var idi:
1.
Etnik dayaq yaratmaq.
2.
Hakimiyyətini güclənmək.
Lakin farsdilli tayfalar türk dilinin və mədəniyyətinin təsiri ilə çoxsaylı yerli türk tayfaları ilə qaynayıb-
qarışır, vahid xalqın formalaşmasında iştirak edirdilər.
Azərbaycanda
Qərbi Avropada
I. Azərbaycanda feodalizm cəmiyyəti tez yaranıb gec
süqut etmişdir. (III əsr - XIX əsrin ikinci yarısınadək).
II. Azərbaycanda kəndlilər feodaldan yalnız iqtisadi
cəhətdən asılı olub, şəxsən asılı (təhkimli) deyildilər.
III. Azərbaycanda fedalların şəxsi təsərrüfatı, yox idi.
Bunun əsas səbəbi süni suvarma tələb edən təsərrüfata
böyük xərc qoymaq lazım gəlməsi idi.
I. Qərbi Avropada feodalizm cəmiyyəti gec yaranıb tez
süqut etmişdir (V əsr - XVII əsrin sonlarınadək).
II. Qərbi Avropada kəndlilər feodaldan iqtisadi cəhətdən
və şəxsən asılı (təhkimli) idilər.
III. Qərbi Avropada feodalların şəxsi təsərrüfatı var idi.
III-VII əsrlərdə
torpaq mülkiyyət
formaları
dastaker
t
xostakt
III-VII əsrlərdə
vergi
növləri
xaraq
gezit