Qapının qabağında təkərli bir kresloda, sadə kəndli kreslosunda ağsaçlı bir adam oturub, günəĢə
baxaraq gülümsəyirdi.
Qocanın yanında bir yeniyetmə oğlan, balaca çoban duraraq əlindəki süd kasasını ona uzatmıĢdı.
Yepiskop dinməzcə bu səhnəyə tamaĢa edirdi. Bu zaman qoca dilləndi. ―Çox sağ ol, – dedi, –
daha mənə heç bir Ģey lazım deyil‖. Onun gülümsəyən gözləri günəĢdən ayrılaraq, uĢağın üzünə
zilləndi.
Yepiskop yaxın gəldi. Qoca ayaq səsini eĢidib, baĢını çevirdi və onun üzündə uzun ömür sürmüĢ
insanın hələ də ifadə edə biləcəyi dərin bir heyrət göründü.
– Burada yaĢadığım gündən bəri birinci dəfədir ki, yanıma adam gəlir, – dedi. – Siz kimsiniz,
cənab?
Yepiskop cavab verdi:
– Mənim adım Byenvenü Mirieldir.
– Byenvenü Miriel. Mən bu adı eĢitmiĢəm. Əhalinin monsenyor B’envenü dedikləri adam siz
deyilsinizmi?
– Bəli, mənəm.
Qoca xəfifcə gülümsəyərək davam etdi:
– Elə isə siz mənim yepiskopumsunuz.
– Müəyyən dərəcədə.
– XoĢ gəlmiĢsiniz.
Konvent üzvü əlini yepiskopa uzatdı, lakin yepiskop onun əlini sıxmadı. O, ancaq bunu dedi:
– AldanmıĢ olduğuma çox Ģadam. Siz heç də xəstəyə oxĢamırsınız.
– Tezliklə yaxĢı olaram cənab, – deyə qoca cavab verdi. Bir qədər sükutdan sonra o dedi:
– Üç saatdan sonra mən öləcəyəm.
Sonra davam edərək:
– Mənim təbabətdən bir az baĢım çıxır, – dedi. – Ölümün necə yaxınlaĢdığını bilirəm. Dünən
yalnız ayaqlarımın altı soyumuĢdu: bu gün soyuq dizlərimə qədər qalxdı, indi də soyuğun
getdikcə yuxarı qalxaraq belimə çatdığını hiss edirəm, soyuq ürəyimə çatan kimi ürəyim
dayanacaqdır. Amma günəĢ nə gözəldir! Kreslomu havaya çıxartdırdım ki, son dəfə dünyanı seyr
edim. Siz mənimlə danıĢa bilərsiniz, bu məni qətiyyən yormaz. Can verməkdə olan bir adama
baxmağa gəlməkdə yaxĢı etmiĢsiniz. Bu dəqiqələrin Ģahidi olmalıdır. Hər kəsdə bir qəribəlik
olur, bax, mən günəĢ doğana qədər yaĢamaq istərdim. Lakin bilirəm ki, heç üç saat da
yaĢamayacağam. Hələ qaranlıq ikən ölüb qurtaracağam. Ancaq bunun nə fərqi var? Həyatı baĢa
vurmaq çox sadə Ģeydir... Bunun üçün sabahın açılması lazım deyil. Qoy belə olsun. Mən
ulduzların iĢığında öləcəyəm.
Qoca bu sözləri dedikdən sonra uĢağa tərəf dönərək:
– Get yat, – dedi. – Bütün keçən gecəni sən mənim yanımda oturdun, yorğunsan.
UĢaq daxmaya getdi.
Qoca, uĢağı gözləri ilə müĢayiət edərək, öz-özünə danıĢırmıĢ kimi əlavə etdi:
– O, yuxuda ikən mən öləcəyəm. Yuxu ilə ölüm bir-birinə yaxın qonĢudur.
Bütün bunlar yepiskopa gözlənildiyindən az təsir etdi. O, bu ölümdə Allahın iĢtirak etdiyini nə
isə hiss etmirdi. Açıq söyləyək – çünki böyük qəlblərin kiçik ziddiyyətləri də bütün qalanlar kimi
eynilə dürüst qeyd olunmalıdır – onu ―monsenyor‖ adlandırdıqlarına yeri gəldikcə istehza etməyi
sevən yepiskopa burada ―monsenyor‖ deyilməməsi ona bir qədər toxunmuĢdu. O buna cavab
olaraq, az qala ―vətəndaĢ‖ deyə müraciət etmək istədi. O, həkimlərə və keĢiĢlərə xas olan və
özünün heç alıĢmamıĢ olduğu kobud bir etinasızlıq göstərmək istədi. Axı bu adam, bu Konvent
üzvü, bu xalq nümayəndəsi vaxtilə dünyanın böyüklərindən biri idi: yepiskop, bəlkə də, ömründə
birinci dəfə olaraq, özündə bir sərtlik hiss etdi.
Konvent üzvü isə bu zaman təvazökar xoĢhallıqla ona baxırdı. Bu baxıĢda məzara yaxınlaĢmıĢ
insan üçün tamamilə yerli olan bir itaətkarlıq əlaməti vardı.
Maraqlanmağı təhqir hesab edən, buna görə də adətən maraqlanmaqdan çəkinən yepiskop isə
Konvent üzvünü diqqətlə nəzərdən keçirirdi: rəğbətdən doğmayan bu diqqəti baĢqasına
göstərmiĢ olsaydı, yəqin ki, vicdan əzabı çəkərdi. Konvent üzvü ona qanundan xaric, hətta
mərhəmətə belə layiq olmayan bir adam kimi görünürdü.
Özünü düz tutan və ucadan, sakit bir səslə danıĢan J. fizioloqların heyrətinə səbəb olan səksən
yaĢlı qocalardan biri idi. Ġnqilab öz dövrünün təcəssümü olan bu cür adamlardan az görməmiĢdi.
Bu qocanın hər cür sınaqdan çıxmıĢ bir adam olduğu hiss edilirdi. Ölümə bu qədər yaxın olduğu
halda hərəkətləri sağlam bir adamın hərəkətləri kimi idi. Onun aydın baxıĢı, möhkəm səsi,
qüvvətli və geniĢ çiyinləri ölümün özünü də çaĢdıra bilərdi. Müsəlmanların Əzraili onu görmüĢ
olsaydı, qapını yanıldığını zənn edərək, mütləq geri qayıdardı. J. sanki, özü ölmək istədiyi üçün
ölürdü. Onun can çəkiĢməsində sərbəst iradə hiss olunurdu. Yalnız ayaqları hərəkətsiz idi. Ölüm
əvvəlcə bu ayaqlardan bərk-bərk yapıĢmıĢdı. Ayaqları soyuq və ölü idi, baĢı isə bütün həyati
qüvvəsilə yaĢayır və, görünür, tamamilə aydın iĢləyirdi. Bu təntənəli dəqiqədə J. ġərq
nağıllarında təsvir edilən beldən yuxarısı ət, aĢağısı mərmər olan padĢaha bənzəyirdi.
Kreslonun yaxınlığında bir daĢ vardı. Yepiskop bu daĢın üstündə oturdu. Söhbət ex abrupto1
baĢlandı.
Yepiskop təqdiredici bir ahənglə dedi:
– Mən sizin üçün sevinirəm. Siz, hər halda, kralın ölümünə səs vermədiniz.
Konvent üzvü bu ―hər halda‖ sözü arxasında gizlənən acı kinayəni elə bil, hiss etmədi, lakin
cavab verərkən üzündən təbəssüm silindi.
– Mənim üçün çox da sevinməyin, cənab, – dedi, – mən zalım hökmdarın məhv edilməsinə səs
vermiĢəm.
Bu sərt ahəng yepiskopun ciddi ahənginə cavab idi.
– Siz bununla nə demək istəyirsiniz? – deyə yepiskop soruĢdu.
– Mən demək istəyirəm ki, insan üçün yalnız bir zalım var – o da cəhalətdir. Mən də həmin
zalımın məhvinə səs verdim. Kral hakimiyyətini, yəni mənbəyi yalandan ibarət olan hakimiyyəti
bu zalım doğurmuĢdur, bilik isə həqiqətdən doğmuĢ olan hakimiyyətdir. Yalnız bilik insanları
idarə edə bilər.
Yepiskop:
– Bir də vicdan, – deyə əlavə etdi.
– Hər ikisi bir Ģeydir. Vicdan – bizdə fitrən mövcud olan biliklərin məcmusudur.
Monsenyor B’envenü onun üçün tamamilə yeni olan bu sözləri bir qədər heyrətlə dinləyirdi.
Konvent üzvü sözünə davam edərək dedi:
– On altıncı Lüdovikə gəlincə, mən ―yox‖ dedim. Mənim insanı öldürməyə haqqım yoxdur, lakin
zülmü məhv etməyi özüm üçün bir vəzifə hesab edirəm. Mən zalımın məhv edilməsinə, yəni
qadınlar üçün fahiĢəliyin, kiĢilər üçün köləliyin, uĢaqlar üçün cəhalətin məhv edilməsinə səs
verdim. Respublikaya səs verərkən, mən bütün bunlara səs vermiĢ oldum. Mən qardaĢlıq üçün,
sülh üçün, açılan sabah üçün səs verdim! Mən xurafatın və yanlıĢ fikirlərin puç edilməsinə
yardım etdim. Xurafatın və yanlıĢ fikirlərin yox olmasından iĢıq doğur. Biz köhnə dünyanı
yıxdıq və əzablar kasası olan bu köhnə dünya bəĢər nəslinin üzərinə tökülərək, sevinc kasasına
çevrildi.
Yepiskop dedi:
– ġübhəli bir sevinc.
– Narahat olmuĢ bir sevinc deyə bilərdiniz, indi mən adı min səkkiz yüz on dördüncü il olan
keçmiĢə qayıtdıqdan sonra – yox olmuĢ sevinc. Heyhat, iĢimiz baĢa çatdırılmadı, mən bunu etiraf
edirəm biz köhnə quruluĢu zahiri cəhətdən yıxdıqsa da, ideyalar aləmindən onu tamamilə məhv
edə bilmədik. Cinayətləri məhv etmək kifayət deyil, adətləri dəyiĢdirmək lazımdır. Dəyirmanı
dağıtdıq, külək isə qaldı.
Siz dağıtdınız. Dağıtmaq faydalı ola bilər, lakin mən qəzəb təsiri altında dağıtmaqdan qorxuram.
– Ədalətin də öz qəzəbi vardır, cənab yepiskop və bu ədalət qəzəbi tərəqqi ünsürüdür. Necə olur
olsun və nə deyirlər, desinlər, lakin Fransa inqilabı Ġsa zamanından bu günə qədər bəĢəriyyətin
ən qüdrətli hərəkatı olmuĢdur. Düzdür, mükəmməl deyil, lakin çox nəcib və yüksək bir
hərəkatdır. Ġnqilab ictimai təklikdə olan bütün məchulları mötərizədən kənara çıxartdı, beyinləri