5
BİR NEÇƏ SÖZ
Azərbaycan Dövlət Dil Komissiyasının üzvü, filologiya elmlər doktoru, prof. Vilayət
Əliyevin həcmcə kiçik, lakin mahiyyətcə dəyərli və böyük əhəmiyyət kəsb edən bu əsərini xoş niyyətlə
yazılan işlərin davamı kimi, özü də problemə yeni aspektdən yanaşma kimi qiymətləndiririk. Möhtərəm
prezidentimizin anadan olmasının 80 illiyinə həsr olunmuş bu kitabda Heydər Əliyevin fəaliyyətinin çox
önəmli bir istiqaməti - onun 1969-cu ildən apardığı dil siyasəti elmi, fəlsəfi, ictimai və tarixi səviyyədə,
şirin və oxunaqlı bir dildə təhlil olunur. Bizə elə gəlir ki, möhtərəm prezidentimiz Heydər Əliyevin
fəaliyyətinin bütün istiqamətləri geniş oxucu kütlələrinə məhz bu istiqamətdə çatdırılmalı, onun gördüyü
işlərin mahiyyəti açılmalı, bu ideyaların reallaşması üçün ziyalılar, gənclər səfərbər edilməlidirlər.
Möhtərəm prezidentimizi sağlam düşüncə ilə dinləyən, onun dediklərini anlayan, verdiyi
fərman və sərəncamları başa düşən hər bir azərbaycanlı bilir ki, Heydər Əliyev Azərbaycan dövlətinin
rəhbəri kimi fəaliyyətə başladığı ilk illərdəcə bütün aydınlığı ilə göstərdi ki, o, qeyri-müstəqil bir
respublikanın növbəti başçısı yox, milli lideridir. Və Heydər Əliyevin məhz milli lider olaraq
fəaliyyətinin bir təzahürü də Azərbaycan dilinin siyasi nüfuzunun 70-ci illərdə sürətlə yüksəl-
[3-4]
məsi
idi. Həmin yüksəliş 80-ci illərdə də davam etdi. Müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin banisinin 90-cı illərdə
- müstəqillik dövründə dövlət dilinin yüksəlişi sayəsində gördüyü işlər ciddi tarixi əsaslara malikdir. Biz
xüsusilə «Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi» barədəki tarixi fərmanı nəzərdə tuturuq. Etiraf
etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilinin tarixində hələ ona (Azərbaycan dilinə) bu səviyyədə qiymət verən
ikinci bir rəsmi sənəd olmamışdır. Eyni zamanda Azərbaycan dilinin tarixi əsasları heç bir elmi mənbədə
bu qədər aydın şəkildə verilməmiş, onun müasir vəziyyəti barədə bu qədər mükəmməl təsəvvür
yaradılmamış, inkişaf problemləri haqqında bu qədər sistemli bir şəkildə bəhs edilməmişdir.
Vilayət Əliyev tədqiqatın istiqamətini düzgün müəyyənləşdirmiş, Heydər Əliyevin dil
siyasətinin mahiyyətini açmaq üçün üç cəhətə xüsusi diqqət yetirmişdir: Azərbaycan dili haqqında ümumi
düşüncələrini söyləmiş, dilimizin inkişafında söz sərrafları və tarixi şəxsiyyətlərin roluna toxunduqdan
sonra möhtərəm prezidentimizin dil siyasətinin mahiyyətini şərh etmiş, Heydər Əliyevin bu sahədə uğurlu
fəaliyyətini işıqlandırmışdır.
Maraqlıdır ki, kitabda Heydər Əliyevin Azərbaycan dili ilə bağlı irəli sürdüyü nəzəri fikirlərlə
yanaşı, Azərbaycan dilinin təbliğ olunmasında onun əvəzsiz xidmətləri maraqlı faktlarla çatdırılmışdır.
[4-5]
Kitabda Azərbaycan Respublikası prezidentinin Azərbaycan dilinin təbliği və inkişafı ilə bağlı
imzaladığı tarixi fərman, qanun və sərəncamların hamısının «Qaynaqlar» adı altında
verilməsi çox
yaxşıdır.
Əminik ki, Heydər Əliyevin dil siyasətini öyrənənlər və onu təbliğ edənlər üçün bu kitab
faydalı olacaqdır.
[5-6]
Redaktordan
6
AZƏRBAYCAN DİLİ HAQQINDA
ÜMUMİ DÜŞÜNCƏLƏR
«Dilimiz çox zəngin və
ahəngdar dildir, dərin
tarixi köklərə malikdir»
H.Əliyev
Azərbaycan dili qədim və zəngin tarixə, ənənəyə, rəngarəng dil faktlarına, inkişaf etmiş fonetik,
leksik və qrammatik sistemə, çoxcəhətli və əhatəli üslublara malikdir. Bu dil bizə məlum olan konkret
ərazidə - Böyük Azərbaycanda eramızın ilk əsrlərində oğuz-səlcuq dilləri zəminində formalaşmış,
məhəlli-qəbilə, tayfa səviyyəsindən 50 milyondan çox azərbaycanlı türkünün istifadə etdiyi müasir,
ümummilli dil səviyyəsinə yüksəlmişdir. Müasir dünyanın xəritəsinə nəzər salsaq, görürük ki,
Azərbaycan dilinin yayılma arealı XX əsrdə çox genişlənmişdir. Xüsusilə sovet ittifaqı dağıldıqdan sonra
bu proses daha da sürətlənmişdir. Azərbaycan dilini yaşadan xalqımızın çoxu Azərbaycan
Respublikasında (8,5 milyon) və Cənubi Azərbaycanda (30-35 milyon), 20-25 milyonu isə Rusiyada, Orta
Asiya Respublikalarında, Amerikada, Avstraliyada, Türkiyədə və Qərbi Avropa ölkələrində yaşayır.
Azərbaycan xalqı və onun dilinin mənşəyi ilə bağlı son yüzilliklərdə elmi ədəbiyyatda ziddiyyətli,
subyektiv fikirlər səslənmiş, saxta, qeyri-elmi tezislər yayılmışdır.
[6-7]
Müasir Azərbaycanşünaslıq elmi, Azərbaycan Respublikasının prezidenti H.ƏIiyev və bu elmi
yaradıb inkişaf etdirən sağlam düşüncəli alimlər anti-Azərbaycan fikirlərinin çürük, əsassız olduğunu
sübut etmişlər. «Dədə Qorqud» dastanının 1300 illik yubileyinin keçirilməsi bədxahlarımıza layiqli cavab
oldu.
Akad. V.Vinaqradov emosiyalardan çıxış edən bədxah alimlərə cavab olaraq hələ XX əsrin 50-ci
illərində belə cavab vermişdir ki, «Etiraf etmək iazımdır ki, Azərbaycan xalqı və dilinin mənşəyi
haqqında «Midiya nəzəriyyəsi»ndə dəqiqlik, aydınlıq yoxdur. Bu nəzəriyyədə bir-birindən fərqli olan iki
anlayış qarışdırılır... Müasir Azərbaycan dilinin türk dillərinə mənsub olduğu aydın və aşkardır»
(B.Bинarpaдов и Б.Cepeбpeнников. «0 состоянии и задачах советского языкознания»,
Изв.АH CCCP, Oтделение литературы и языка, т. ХIII, №4, M., 1954, c.321).
Şair Oqtay Rza demişkən:
«Bir bulaqdır - çirkab, ləkə götürməz o,
Çilçıraqdır — ziyasmı itirməz o;
Yaşıl bağdır-tikan, qanqal bitirməz o.
Nitqim, nidam, həzin sədam, zilim mənim,
Azərbaycan türkcəsidir dilim mənim!
Şirinliyi ovsunlayıb çox milləti,
Misilsizdir musiqisi, şeriyyəti;
Əzəl gündən sevir haqqı, hürriyyəti.
Keşiyində durub xalqım, elim mənim,
Azərbaycan türkcəsidir dilim mənim!
[7-8]
Rübabdırsa - qırılmayan min simi var,
Kitabdırsa - möcüzəsi, tilsimi var;
Nə qədər ki, Həsənoğlu, Nəsimi var,
Ola bilməz yad nəfəsə meylim mənim,
Azərbaycan türkcəsidir dilim mənim!»
Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan dili uzun əsrlik formalaşma dövründə siyasi, dini, mədəni mü-
nasibətdə olduğu xalqların dillərindən bəhrələndiyi kimi, ayrı-ayrı mərhələlərdə ərəb, fars, rus, ləzgi,
avar, kürd, erməni, talış və b. dillərə də önəmli təsir göstərmişdir.
M.Y.Lermantov vaxtilə yazırdı: «Azərbaycan dili burada (Qafqazda - V.Ə.), ümumilikdə Asiyada
fransız dilinin Avropada oynadığı rol qədər zəruri bir dildir».