Volfram konlari Molibden konlari

11-rasm. Qalayning asosiy minerallari va ishlatilishi.

1-konserva bankalari, 2-tunika qoplamalari, 3-quvurlar,

4-qotishmalar, 5-kavsharlash uchun, 6-quymalar, 7-folga.


Surma konlari

Sof surma – oqish kul rangdagi metal. Surmaning klarki

0,00005; erish harorati 630 °С, qaynash harorati 1625 °C, solishtirma

og‘irligi 6,33. Ishlab chiqarishda surmaning asosiy qismi yumshoq

metallar bilan ularni mustahkam qilish uchun qorishmalar sifatida

qo‘llaniladi. Bunday qotishmalar akkumulator plastinkalari ishlab

chiqarishda, tipografik qotishmalar tayyorlashda, kimyo sanoati uchun

quvurlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Surmaning germaniy bilan arashmasi uning yarim o‘tkazgichlik xususiyatini kuchaytiradi. Bundan tashqari surma kauchukni vulkanizatsiya qilishda, alangaga chidamli bo‘lgan bo‘yoq ishlab chiqarishda, yonmaydigan matolar ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Surma 75ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiylari: antimonit, burnotit, bulanjerit, stibnit. Surmaning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 1,8 mln t, shu jumladan, 790 ming t Xitoyda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 117,0 ming t surma ma’dani qazib olinadi. Shundan 105,0 ming t Xitoy ishlab chiqaradi.

Surmaning sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi turlardagi konlar

bilan bog‘liq:

Gidrotermal konlar: Bolliviyadagi Chilkobiya, AQSHda Nyu-

Almaden konlari.

Qatlamsimon cho‘kindi konlar: O‘zbekistondagi, Djajikrut, Qa-

damsoy, Terekkon konlari.

Simob konlari

Sof simob – oddiy sharoitda kumushsimon oq rangdagi yaltiroq og‘ir metall. Simobning klarki 0,000008, muzlash harorati – 38,7 °C, qaynash harorati – 257 °С, solishtirma og‘irligi 13,65. Oddiy sharoitda yengil bug‘lanadi. Simob bug‘lari kuchli zahar hisoblanadi. Simob bir qancha metallarni: Sn, Au, Na, Ag kabilarni eritish xususiyatiga ega.Ayniqsa oltinni yaxshi eritadi. Simob eritmalari «amalgamalar» deb yuritiladi. Simob qizdirilganda kuchli kengayish xususiyatiga ega.Simob xalk xo‘jaligida amalgamalar olishda, tibbiyotda termometrlar tayyorlashda qo‘llaniladi. Simobdan kemalarning suv osti qismini muhofaza qilish uchun maxsus buyoqlar tayyorlanadi (12-rasm).Simob 20 dan ortiq mineral tarkibiga kiradi. Ularning asosiysi kinovar hisoblanadi (12-rasm). Simobning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha 240 ming t. Bir yilda dunyo bo‘yicha 1100 t simob ma’dani qazib olinadi. Shundan 500 t ni Xitoy, 300 t ni Qirg‘iziston ishlab chiqaradi.

Simob ma’danlarining sanoat turidagi to‘plamlari quyidagi konlar

bilan bog‘liq:

1. Qatlamsimon shakldagi past haroratli gidrotermal konlar Ispaniyadagi Almaden, Ukrainadagi Nikitov konlari.

2. Gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Haydarkon, O‘zbekistondagi Qorasuv konlari.

3. Tomirsimon gidrotermal konlar – Qirg‘izistondagi Chunkuy,

Rossiyadagi Shayan, Berkut konlari.