Vujudga kelganligidan tashqari, o‘troq hayotning boshlanganligi bilan
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- U.U. Mansurov, A.Sh. To‘xtabayev O‘zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi
- Taqrizchilar: Tog‘ayeva Anoroy Zayniddinovna – O‘zR FA Tarix instituti ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi Rasulov Abdulla Nuritdinovich
| U.U. MANSUROV, A.SH. TO‘XTABAYEV
O‘ZBEKISTONNING MADANIYATI VA SAN’ATI TARIXI O‘quv qo‘llanma TOSHKENT «O‘ZKITOB SAVDO NASHRIYOT MATBAA IJODIY UYI» 2021 UO‘K 008:7(575.1)(09) KBK 71(5O‘zb) M 24 U.U. Mansurov, A.Sh. To‘xtabayev O‘zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi [Matn]: o‘quv qo‘llanma / U.U. Mansurov, A.Sh.To‘xtabayev. – Toshkent: ‘‘O‘ZKITOB SAVDO NASHRIYOT MATBAA IJODIY UYI’’, 2021. - 184 b. Taqrizchilar: Tog‘ayeva Anoroy Zayniddinovna – O‘zR FA Tarix instituti ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi Rasulov Abdulla Nuritdinovich – NamDU Tarix kafedrasi professori, tarix fanlari doktori. O‘zbekiston madaniyati va san’ati tarixi fanidan tayyorlangan o‘quv qo‘llanma O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001-yil 16-avgustdagi “Oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risidagi” Qarori, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2018-yil 14 iyundagi 531-sonli buyrug‘ining 20-ilovasi bilan tasdiqlangan fan dasturi va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqildi. Mazkur o‘quv qo‘llanmadan 5120300 – Tarix (Jahon mamlakatlari bo‘yicha) bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalari “O‘zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi” fani bo‘yicha ma’ruza va seminar mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin. O‘quv qo‘llanmada O‘zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi fanining paydo bo‘lishi va taraqqiyoti, ibtidoiy davr madaniyati, ilk o‘rta asrlar davri madaniyati va san’ati, arab halifaligi davrida madaniyat taraqqiyoti, Amir Temur va temuriylar davri madaniyati va san’ati, O‘zbek xonliklarining XVI-XIX asrlar madaniyati, Rossiya davlati mustamlakachiligi sharoitida Turkiston o‘lkasida ijtimoiy-madaniy hayot, Sovetlar davrida O‘zbekiston madaniyati va san’ati taraqqiyoti hamda mustaqillik-yillarida O‘zbekiston Respublikasida madaniy sohadagi islohotlar kabi masalalar yoritib berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2020-yil 30 iyundagi 359-sonli buyrug‘iga asosan chop etishga ruxsat etilgan. 5120300 – Tarix (jahon mamlakatlari bo‘yicha) ISBN 978-9943-7250-7-2 15 insonning antropologik jarayonni bosib o‘tishini tezlashtirgan va tabiat hodisalariga bo‘lgan munosabatlarining sistemalashuviga olib kelgan. Olov odam tomonidan bo‘ysundirilgan va o‘z manfaatiga xizmat qilgan dastlabki tabiat kuchi bo‘lgan. Natijada odam hayvonot olamida ustunlikka erishib, biologik mavjudot sifatida undan uzoqlashgan. Olovning egallanishi ilk paleolit davrining buyuk madaniy yutug‘i bo‘lgan. Paleolit davrining yana bir yutug‘i kishi tafakkuri va nutqining paydo bo‘lishidir. Tafakkur va nutq qobiliyati taraqqiyotining qudratli sharti va omili bo‘lib, ular kishilikni butun hayvonot dunyosidan ajratdi. Tafakkur va nutqning vujudga kelishi odamda rivojlanishi ilk insoniy munosabatlarning shakllanishi va taraqqiyotining asosiy omili hisoblangan. Shuningdek, til va tafakkur taraqqiyoti - moddiy ishlab chiqarish- ning, ya’ni moddiy madaniyatning rivojlanishini tezlashtirgan. Olov singari til va tafakkur ham odamning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishini tezlashtirgan. Ibtidoiy madaniyatning keyingi bosqichi orin’yak – salyutr va madlen davrlari so‘nggi paleolitga mansubdir. Bu davr o‘zining neandertalga nisbatan ancha taraqqiy qilganligi bilan, ya’ni ham mehnat qurollarida, ham inson qiyofasida tub o‘zgarishlarning vujudga kelishi bilan xarakterlanadi. Orin’yak – salyutr (Fransiyadagi ikkita joy nomidan olingan) davrida texnika sohasida muste madaniyatiga nisbatan anhagina yuksalish ro‘y bergan. Eng avvalo toshni ishlash yaxshilanadi. Mehnat quroli sifatida shoh va suyaklardan keng foydalaniladi. Orin’yak-salyutr madaniyati manzilgohiga xos bo‘lgan joylardan topilgan tosh va suyak qurollarning shakli ular yog‘och dastaga o‘rnatilgan qurollarning asosiy qismi bo‘lganligidan darak beradi. Bu texnika taraqqiyotidagi muhim davr bo‘lgan. Bu davr bir necha qismdan tuzilgan qurol-yarog‘larga o‘tish davri bo‘lgan. Umuman olganda orin’yak-salyutr davrining barcha qurol- yarog‘lari muste davri odamlarinikiga nisbatan beqiyos boy va xilma-xil bo‘lgan. Bu davrda toshdan turli xil pichoqlar, nayzalar va nayzachalar, keskichlar, qirg‘ichlar, bigizlar, suyakdan ignalar yasalgan. Odamlar bu davrga kelib, qurollardan hayvonlarni o‘rab, quvib, qamab, tuzoq qo‘yib ushlashni o‘rganganlar. O‘z manzillarini ochiq joylarga qurganlar. Orin’yak-salyutr bosqichi turar-joylarning 14 va texnikaning uzluksiz o‘sib borganligidan dalolat beradi. Bu birin-ketin keladigan bosqichlar yer sharining turli joylarida topilgan muayyan tipdagi odam faoliyatining qoldiqlariga qarab aniqlanadi va fanda bu qoldiqlar “madaniyat” deb nomlanadi. Bu madaniyatlar dastlab topilgan joylarning nomi bilan atalib, ular ana shu madaniyatning eng tipik yodgorliklaridan iborat bo‘ladi. Ibtidoiy davr madaniyatining eng oddiy bosqichi SHELL madaniyatidir. Bu madaniyat Shimoliy Fransiyaning Shell shahar- chasi nomi bilan ataladi. Bu davr mehnat qurollarining asosiy turi uzunligi 10 sm.dan 20 sm.gacha, og‘irligi 500 grammdan 1kg.gacha bo‘lgan anchagina katta hajmli, bodom shaklidagi, har ikki tomoni tosh bilan qupol ravishda tarashlangan tosh bo‘lagidir. Bu qurol «qo‘l cho‘qichi», «qo‘l chopqichi» va «qo‘l boltasi» vazifasini bajargan. Ibtidoiy davr madaniyatining keyingi bosqichi Yevropaning ko‘p yerlarida va shuningdek, Afrika va Osiyoda ma’lum bo‘lgan va bir umumiy nom ASHEL (Shimoliy Fransiyadagi Sant-Ashel degan joy nomi) deb ataladi. Bu madaniyat mehnat qurollarining hajmi bir muncha kichik shakl ancha to‘g‘ri, o‘tkir, qirralik bo‘lganligi bilan xarakterlanadi. Bu madaniyat manzilgohidan tosh qurollaridan tashqari odamlarning turmushiga oid boshqa belgilarning – mamont, karkidon kabi yovvoyi hayvonlarning ko‘plab suyaklari, shuningdek olov izlari topilgan. Ibtidoiy davrning uchinchi bosqichi Fransiyaning janubi- g‘arbida joylashgan qishloq va g‘or nomi bilan ataluvchi MUST’E madaniyati o‘rta paleolit davriga mansubdir. Teshiktosh g‘oridan topilgan neandertal bolaning qoldiqlari ham ana shu Must’e madaniyatiga tegishli. Bu bosqich mehnat qurollarining sezilarli darajada o‘sganligi bilan xarakterlanadi. Bu madaniyatning asosiy quroli uchi o‘tkirlangan tosh quroldir. Bu qurol nayza sifatida ham ishlatilgan. Shuningdek bu bosqichda yaratilgan mehnat qurollari safiga suyakdan ishlangan qurollar ham kelib qo‘shilgan, ya’ni bu bosqichda suyakdan o‘tkir uchli mayda qurollar ham yasalgan. Bu manzilgohdan mamontning, karkidon, g‘or ayig‘i, yovvoyi ot, shimol bug‘usi va boshqalarning suyaklari hamda olov izlari topilgan. Shell, Ashel madaniyatlari, odatda umumiy nom bilan ilk paleolit deb ataladi. Demak, ilk paleolit davridayoq-odamlar mehnat qurollarini takomillashtirib, olovdan foydalana boshlaganlar. Bu esa 3 Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|