Wojciech gutowski

traktow an ego   jako  p rzedm iot  estety czn y ;  w  ty m   w arian cie  hedonizm u 

dużą  rolę  odgryw a  specjalnie  u kształtow any,  w yidealizow any  pejzaż:

gdzie  plamy  słońca  kładą  się  na  cieniu, 

jak  złote  wyspy  na  mórz  ciemnej  toni, 

gdzie  czasem  cicho  przelatuje  mewa 

lub  słow ik  z  krzewów  różanych  zadzwoni.

(Zacisza,  P  208—209)

Apoteoza  chwili  upojenia

W  poró w n an iu  z  utw o ram i  o  tem a ty c e   m iłosnej  m odernizm u  eu ro ­

pejskiego  ero ty k i  m łodopolskich  hedonistów   m ogły  się  w ydaw ać  zgoła 

niew innym i  w praw kam i.  Ale  n a   tle  konw encji  poezji  m iłosnej  obowią­

zujących  w   lite ra tu rz e   polskiej  by ły   nie  m niejszą  osobliwością  niż  m e­

tafizyka  płci  Przybyszew skiego.  W brew   trad y cjo m   naszej  liry k i  T etm a­

je r  o sten tacyjn ie  ukazał  chw ilę  rozkoszy  jako  autonom iczny  m ikrośw iat, 

nie  podległy  ani  praw om   n a tu ry ,  ani  regułom   życia  społecznego,  an i 

ocenom  m oralnym .

E roty k   hedonistyczny,  ab so lu ty zu jący   chw ilę  rozkoszy,  nie  tylk o  ko n­

trasto w ał  z  tra d y c ją   polskiej  liry k i  m iłosnej  i  z  m łodopolskim   m item  

chuci,  lecz  rów nież  p rzekształcał  poetyckie  w zorce  n am iętności  u trw a ­

lone  w   k u ltu rz e   Zachodu.  Topika  m iłosna  często  w y rażała  p ro b le m aty ­

kę  religijną,  m istyczną.  Za  u tw ó r  arch ety p iczn y   m ożna  uznać  Pieśń 

nad  pieśniami.  Jej  różnorodne  in te rp re ta c je,  począw szy  od  alegorycznej 

w ykładni  O rygenesa,  w   jed n y m   są  zgodne:  zm ysłow a  m iłość  O blubie­

nicy  i  O blubieńca  sym bolizuje  miłość  Boga  do  ludzkości  (Izraela,  Koś­

cioła),  eros  je st  w idzialnym   znakiem   caritas,  w yraża  bezinteresow ne  od­

danie,  k tóre  in te g ru je   kochanków ,  n a d a je   ich  życiu  głębszy,  m oralny  

i  relig ijn y   sens  18.

M ożna  przypuszczać,  że  T e tm a je r  w   dialogu  Salom on  i  S ula m itka 

celowo  parafrazow ał  Pieśń  nad  pieśniami,  aby  w zm ocnić  k o n tra st  m ię­

dzy  autonom ią  „rozkosznej  chw ili”  a  p ro je k tam i  ciągłości  życia.  K ochan­

kow ie  przechodzą  przez  w szystkie  stad ia  podziw u  i  u n iesien ia  do  szczy­

tow ej  ekstazy,  k tó rą   w y raża  obraz  u p a d k u   w   ciemność.

S U L A M IT K A

Obłok  zasłania  me  źrenice,  w   otchłań  upadam,  w   głębię  ciemną...

S A L O M O N

W  oczach  mych  skrzą  się  błyskaw ice,  ziem ia  zapada  się  pode  mną...

„C hw ila  to  jedyna,  gdy  się  o  śm ierci  nie  p a m ię ta ”  —  dodaje  Salo­

mon.  Nie  tylko  o  śm ierci,  ale  i  o  p raw ach   życia  m ożna  w   ty m   m om en­

cie  zapom nieć.  Gdy  S u lam itk a  napo m y k a  o  dziecku,  owocu  szczęśliwej 

chwili,  Salom on  decyduje:

58  Zob.  J.  S a 1 i j,  Erotyka  „Pieśni  nad  pieśniami”  w   interpretacjach  teolo­

gicznych.  „Teksty”  1974,  nr  1.

---

Kiedy  poeta  [...]  łączy  ekstazę  mistyczną  z  uw ielbieniem   ciała  ukocha­

nej,  [...]  to  naprawdę  niesm ak  wzbudza

—  narzekał  A ureli  D ro g o szew sk i21.

Nie  kieru jąc  się  ani  zachw ytem ,  ani  niesm akiem ,  sp ró bu jm y   zrozu­

mieć  sens  tego  połączenia.  W  zakończeniu  w iersza  pojaw ia  się  to n   w ie­

loznaczności.  Być  może  w zlot  ku  nieskończoności  jest  w yrazem   b u n tu  

męskości  przeciw   kobiecym   pułapkom .  Może  m askuje  duchow e  nieza- 

spokojenie,  tak  bezpośrednio,  z  fu rią   w yrażone  przez  Przybyszew skiego 

w   Pentateuchu,  albo  sk ry w a  m izoginizm   (dynam iczny  w zlot  przeciw sta­

w iony  horyzontalnej  linii  kobiecego  ciała,  którego  jed y n y m   celem   i  p rze­

znaczeniem   jest  seksualne  zaspokojenie).  A  może  pointa  w iersza  suge­

ru je,  iż  seks  p o trafi  także  rozbudzać  tęskn o ty   m etafizyczne.

Chcąc  dokładniej  zrozum ieć  osobliwości  Tetm ajerow skiego  hedoniz- 

m u  w arto   porów nać  Lubię,  k ie d y   kobieta...  z  innym i  p rezen tacjam i  a k tu  

m iłosnego  w   poezji  M łodej  Polski.

Nie  spotykam y  zbytniego  w yrafinow ania.  Najczęściej,  jak   w   życio­

w ej  potoczności,  a k t  m iłosny  w ieńczy  serię  uw odzicielskich  zabiegów: 

n a jp ie rw   uśm iech,  w estchnienie,  uścisk  dłoni,  całus,  „pragn ienie  w   szał 

się  ro zra sta ”  22,  rozbieranie,  zachw yt  obnażoną,  g ra  m iłosna  przesło nięta 

konceptu aln ą  w yliczanką  dotyków,  spojrzeń  i  pocałunków   (A.  Lange 

w   Pieśni  o  pocałunkach  jest  n ajb ard ziej  sk ru p u la tn y   —  całuje  w szy st­

kim :  w estchnieniem ,  snem ,  życiem   i  słow em ;  całuje  w szystko:  od  oczu 

do  „śnieżnej  czary  łona” ;  w szędzie:  pośród  pól,  ale  i  na  ulicy,  i  zaw sze: 

od  p oran k a  do  głębokiej  nocy 23 ;  R om uald  M inkiewicz  w   w ierszu  P r z y jd ź , 

ukochana  nie  w dając  się  w   szczegóły  zapew nia  z  pośpiechem :  „K ażdy 

kolejno  kształt  nagi  u tu lę ” ).  W reszcie  n a stę p u je   kulm inacja,  k tó rej  in ­

tensyw ność  ginie  w   b an aln y ch   ujęciach.  Siłę  w yrazu  osłabiały:

a)  bezpośrednia  ew okacja  uczuć  („szał,  upojenie,  rozkosz  n ieskoń­

czona”  (R.  M inkiew icz));

b)  dosłowność  opisu  stanów   fizjologicznych  („tętn a  biją  m i  w  sk ro ­

n i  /  [..,]  K rew   mózg  zalew a,  okręgi  pąsowe  /   W zrok  oślepiają  w   k u r­

czowej  agonii”  (A.  S c h r ö d e r ) ) 24;

c)  szablonowe  ujęcia  podobieństw   m iędzy  m iłosnym   spazm em   i  ago­

nią,  np.:  „Lubieżne  ciał  spowicie  w   kurczow ej  agonii”  (H.  Zbierzchow - 

ski)  25 ;

21  A.  D r o g o s z e w s k i ,  

K a z im ie rz  P rze rw a -T etm a jer jako 

liryk. 

„Biblio­

teka  W arszawska”  1899,  t.  1,  s.  340.

22  R. 

M i n k i e w i c z ,   L isty  i  pieśni  miłosne.  W ilno  1922,  s.  102.

28  A.  L a n g e ,   Poezje.  Cz.  1.  Kraków  1895,  s.  38—39.

24  A.  S c h r ö d e r ,   Chwila.  W :  Chwile.  Poezje.  Kolejne cytaty  z  tego  sam ego

utworu.

25  H.  Z b i e r z c h o w s k i ,   Rozkosz.  W:  Impresje.  Kraków  1902,  s.  18.  K olej­

n e  cytaty  z  tego  samego  utworu.

---