Wojciech gutowski

w   łonie  niech  twoim   dziecko  zginie.

[ 

]

Li  tylko  to,  co  nie  istnieje, 

o  luba,  nie  podlega  złemu.  [P  186—187]

T en  k ró tk i  u tw ó r  o tw iera  rozległe  m ożliwości  in te rp re ta c y jn e .  Po­

w ierzchow na  le k tu ra   przyw ołuje  k o n tek st  oczyw isty  —  m y śl  Schopen­

h a u e ra :  lepiej  nie  istnieć,  nie  m nożyć  bytów ,  aby  w   te n   sposób  nie  po­

w iększać  cierpienia.  N atom iast  m aksim um   niezw ykłości  m ógłby  w ydo­

być  in te rp re ta to r,  odpow iadając  n a   p y tan ie :  czy  ow a  m iłość  zm ysłow o­

ści  nie  im plikuje  jak iejś  osobliwej,  p e rw e rsy jn ej  teologii?  P o m ijam y  

obydw ie  sk rajn e  możliwości.  W ybieram y  trzecią  in te rp re ta c ję ,  w y ra ź ­

nie  p rzylegającą  do  tek stu :  n a tu ra ln a   płodność  życia  niszczy  zm ysłow y 

tra n s.  Praca,  p ro k reacja  i  śm ierć  p rze ry w a ją   pasm o  rozkoszy.  N ależy 

w ięc  za  w szelką  cenę  zaprzeczyć  praw om   życia,  zam knąć  się  w   pięknej 

chw ili,  odseparow ać  od  biologii  i  p rzem ijania.

U padek  kochanków   w   otchłań  nie  ilu stru je   etycznej  w in y,  nie  m a 

też  nic  wspólnego  z  działaniem   pożerającej  n a tu ry .  Przeciw nie,  oznacza 

odkrycie  in ty m n ej  i  m om entalnej,  n ierelig ijn ej  „ tra n sc e n d e n c ji”  19.  T u 

w łaśnie,  w   czystej  (autonom icznej)  em ocjonalności  kochankow ie  m ów ią 

„ n ie ”  praw om   n a tu ry   i  n egliżują  się  z  alegorycznych  m asek,  k tó re  

(w  Pieśni  nad  pieśniami)  czyniły  ze  zw iązku  erotycznego  znak   h iero g a- 

m ii  i  boskiego  przym ierza.  P rzeciw staw iając  „nagą  ch w ilę”  w italn e m u  

trw a n iu   i  duchow ej  miłości,  T e tm a je r  odw racał  id ealistyczną  h iera rc h ię  

w artości.  To,  co  zm ysłowe  i  przyjem nościow e,  staw iał  po n ad   to,  co  d u ­

chow e  i  w italn e  20.

W  znanym   liry k u   Lubię,  k ie d y   kobieta...  o d n a jd u je m y   bardziej 

skom plikow aną  w ersję  apoteozy  rozkosznej  chwili,  rów nież  polem iczną 

wobec  tra d y c y jn y c h   sy n te z   ero tyk i  i  m istyki.  K ochanek,  d e le k tu ją c   się 

bogatą  gam ą  odruchów   p a rtn e rk i  podczas  m iłosnego  spełnien ia,  w   fin ale 

u tw o ru   w ybiega  m yślą  k u   nieokreślonej  tran scen d en cji  —  „w   n iesko ń ­

czone  p rzestrzen ie  nieziem skiego  św ia ta ” .

O dbiorca  o  gustach  k o n serw aty w n y ch   przyzw yczajo ny   b ył  do  łącze­

nia  m iłosnej  nam iętności  i  m istyki,  ale  nie  akceptow ał  łączenia  hedo- 

nizm u  z  topiką  m istyczną.

u  A  oto  uwaga  w spółczesnego  filozofa  katolickiego  J.  D u r a n d e a u x   (W ie c z­

ność  w   ży ciu  codziennym.  Przełożyła  L.  R u t o w s k a .   W arszawa  1968,  s.  208): 

„N iew ątpliw ie  jest  to  [tj.  akt  miłosny]  jedyny  moment,  kiedy  człow iek  w   sposób 

całkow ity  i  pełny  dosięga  absolutu  poprzez  doświadczenie  doczesne”.

20  Utwór  Tetmajera  jest  n iew ątpliw ie  jedną  z  bardziej  oryginalnych  spośród 

m łodopolskich  interpretacji  Pieśni  nad  pieśniami.  W  epoce  Młodej  P olski  poja­

w iły   się  również  utwory  w yraźnie  wtórne,  które  poza  tytułem   i  form alnym   u kła­

dem   dialogu  nie  m iały  nic  w spólnego  z  biblijnym   pierwowzorem   (np.  K.  K o s i ń ­

s k i ,   Pieśń  nad  pieśniami.  Kraków  1912).

---

d) 

ogólnikowe  sakralizacje  (,,w  z w arty ch   p iersiach  dyszy  /  Ciał  po­

plątan y ch   żądzą  św ięta  ta je m n ic a ”  (Zbierzchow ski) ).

W  finale  m iłosnego  m isteriu m   błogość,  znużenie  i  przesy t  w ta p ia ją  

się  w  cień  śm ierci  („w yczerpanie,  błoga  chw ila  ciszy,  /  Sen  długi  w szy st­

kich  zmysłów,  uczucie  p rz e sy tu ”  (Zbierzchow ski) ;  „bezkresna  cisza...  / 

[...]  A  w   piersiach  coś  rw ie  się...  pęka  i  ...  ko n a”  (S chröder)).

W iersze  eksponujące  a k t  sek su aln y   p rzełam y w ały   tabu,  czyniły  seks 

tem a te m   rów nie  godnym   lite ra tu ry   w y sokoartystycznej  (liryki!),  ja k   b y ­

ły  nim   dotąd  w yidealizow ana  nam iętność  lu b   sen ty m e n ta ln a   czułostko- 

wość.  Lecz  śmiałość  w   zakresie  tem aty k i  nie  znajdow ała  p o tw ierd zenia 

w  planie  w yrażania.  C hw ilę  m ak sy m aln ej  intensyw ności  przedstaw iano  

najczęściej  jako  konsekw encję  stereotypow ych  zachow ań  eroty czn ych   — 

od  flirtu   do  „sprzęgu  m iłosnego”.  Sch em at  ten  pozw alał  pow iedzieć 

„w szystko”  za  cenę  daleko  idących  uproszczeń.  W  pospiesznym   w ylicza­

n iu   „konspektow o”  zarysow anych  sytuacji,  w   stopniow aniu  pożądania 

w edług  zasady  przyczynow o-skutkow ego  n astęp stw a  ginęła  autonom ia 

k u lm in acyjn ej  chwili,  zw łaszcza  gdy  podm iot  liry czny   drobiazgow o  re ­

lacjonow ał  fizjologiczne  przeżycia  i  in sty n k to w n e  odruchy.

O dm iennie  w   liry k u   T e tm ajera.  D ostrzegam y  tu   połączenie  in ty m n ej 

bezpośredniości  i  d ystansu,  specyficzną  „bezpośrednią  pośredniość” .  K o­

chanek  je st  zarazem   uczestnikiem   i  obserw atorem ,  a  przede  w szystkim  

koneserem ,  znaw cą  rozkoszy,  „m istrzem   u ży w a n ia ” .  W yznanie:  „lu b ię” 

(kilkakrotnie  pow tórzone)  nie  in fo rm u je  o  ak tu a ln y m   p rzeżyw aniu,  lecz 

podkreśla  przem ożną  p otrzebę  zm ysłowej  delektacji,  w   k tó rej  odczucie 

rozkoszy  łączy  się  ze  spraw nością  reżysera  a k tu   m iłosnego  i  z  dociekli­

wością  o bserw atora  rozsm akow anego  w   sek retn y ch   szczegółach  sto su n ­

ku.  Ów  uczestn ik-o bserw ato r  nie  re je s tru je   bezpośrednio  odczuw anych 

w rażeń,  lecz  rek o n stru u je   „w zorcow y”  m om ent  rozkoszy.  W  poetyckim  

stu d iu m   „pięknej  chw ili”  (można  tu   m ówić  o  „akcie  poety ckim ” ,  p o ­

dobnie  jak   m ów im y  o  „akcie  m alarsk im ” )  tw orzy  rzeczyw istość  in te g ra l­

ną,  niezależną  od  konw enansów   flirtu   i  rom ansow ych  konw encji,  obo­

ję tn ą   wobec  p raw   n a tu ry ,  skupioną  wokół  w artości  estetyczn ych   u k o n ­

sty tu o w an y ch   przez  m iłosne  przeżycie.

Integralność  i  absolutyzację  „rozkosznej  chw ili”  w zm acnia  stro fa 

o statn ia,  o  k tó rej  w ieloznaczności  już  wspom inano.  M oderniści  z  u p o ­

dobaniem   opisyw ali  obniżenie  n a stro ju   po  stosunku.  O bjaw y  znużenia 

i  niezaspokojenia  m iały  potw ierdzać  pogląd  o  zw odniczym   c h a ra k te rz e  

miłości.

Znikło,  rozbiegło,  rozprysło  się!

[...]  a  Ty  tu  przy  m nie  [...],  a  oczy  moje  patrzą  na  Cię  jak  na  coś  obcego, 

dalekiego,  tysiące  mil  ode  m nie  odległego,  [...]  czego  chcesz  ode  mnie?  Niczego 

Ci  dać  nie  mogę  —  co  w iąże  nas  razem?  —  n ie  w iem   nawet,  co  mam  z  Tobą 

począć!  26

26  S.  P r z y b y s z e w s k i ,   Requiem   aeternam.  W :  W y b ó r  pism.  Opracował 

R.  T a b o r s k i .   Wrocław  1966,  s.  58.

---