149
dır. Ġ.Pestalоtsi deyirdi ki, ailədən baĢlayan təbiətəmüvafiq tərbiyə
sоnra məktəbdə davam edir. О, uĢaqların təbii qüvvələrini inkiĢaf
etdirməyən, оnu bоğmağa çalıĢan məktəbləri tənqid edirdi. О, de-
yirdi ki, uĢaqların adamları sevməsi güclə və yaхud da оnu uzun-
uzadı nəsihətlər vermək vasitəsilə deyil, təbii sevgi əsasında оlma-
lıdır. Ağıl meхaniki оlaraq baĢqalarının fikirlərini mənimsəmək əsa-
sında deyil, müstəqil оlaraq fikirləĢməklə inkiĢaf edə bilər. Ġ.Pesta-
lоtsinin pedaqоji nəzəriyyəsində əqli təhsil məsələləri mühüm yer
tutur. Ġnsanın ahəngdar inkiĢaf ideyasından çıхıĢ edərək Ġ.Pestalоtsi
əqli təhsili əхlaq təbiyəsi ilə sıх əlaqələndirmiĢdir. О, təlimin vəzi-
fəsini yalnız müəyyən bilik tоplamaqda deyil, həm də uĢağın düĢün-
mək qabiliyyətini inkiĢaf etdirməkdə görürdü. Оnun fikrincə, ağla
çох bilik vermək əvəzinə, ağlın bilik almaq qüvvəsini artırmaq
lazımdır.
Pestalotsi nəsihətçilikdən uzaq olmağı məsləhət görür. Nəsi-
hət uĢağı bezdirir, həmin sözlər hər gün təkrar olunduqca onlar hid-
dətlənir. Azadlığa üstünlük verir. Azadlığın boğulması uĢağın qəl-
bində müqavimət doğurur. Azadlıq uĢağın qəlbini sakitliklə, təm-
kinliklə doldurur. Lakin, bu uĢağı özbaĢınalığa da gətirib çıxarma-
malıdır.
Pestalotsi yazır, “vətəndaĢı erkən yaĢlarından iĢə alıĢdırmadan
ondan dəyərli insan tərbiyə etmək olmaz”. Lakin əmək cəlbedici,
sevinc gətirən olmalıdır.
Kiçik uĢaqların təlimində və tərbiyəsində nümunə xüsusi
əhəmiyyət kəsb edir. UĢaqlar hələ saymaq vərdiĢinə yiyələnmədən
say haqqında sözləri öyrənirlər - bir, üç, beĢ, on və s. Burada uĢaq
heç bir aydınlıq görmür, o, yalnız sadəcə olaraq sözləri eĢitdiyi kimi
yadında saxlayır. Biz ikini bilməyən uĢağa üçü öyrətsək, nə qədər
səfeh iĢ olardı. Qoy uĢaq əvvəlcə ikini yaxĢı öyrənsin, sonra üçü öy-
rət. O zaman uĢaq saymağı nə qədər təbii öyrənir.
Bədən tərbiyəsindən danıĢarkən tələb edir ki, bu oyun və
məĢğələ açıq havada keçirilməlidir. Çünki uĢaq üçün bədəni möh-
kəmlətməyin böyük əhəmiyyəti var. Eyni zamanda, tərbiyəçinin özü
də bədəncə və ruhən sağlam olmalıdır.
Ġohan Fridrix Herbartın tərbiyə haqqında fikirləri. Ġ.F.Her-
bart (4 May, 1776 – 14 Avqust, 1841) tərbiyənin fəlsəfi və psixoloji
əsaslarını iĢləyib hazırlayaraq elmi-nəzəri fikirlər irəli sürmüĢdür.
150
Ġ.F.Herbart tərbiyənin məqsədini müəyyənləĢdirməyə böyük
əhəmiyyət vermiĢdir. Ġ.F.Herbart tərbiyənin məqsədini iki yerə
bölürdü:
1. Ġmkan daxilində olan məqsədlər. Bu müəyyən ixtisas
üzrə peĢə seçməkdir;
2. Zəruri məqsəd. Bu insanın bütün fəaliyyət sahələri üçün
lazımdır.
Birinci məqsəd insanda çoxtərəfli mürəkkəb maraq tərbiyəsi ,
ikinci məqsəd isə əxlaqi səciyyə daĢımalıdır. Ġ.F.Herbart tərbiyə
prosesini üç yerə ayırırdı: idarə etmək, təlim və əxlaq tərbiyəsi.
İdarə dövrü uĢağın gələcəyini deyil, mövcud vəziyyətini, tərbiyə
prosesində müəyyən qayda və intizama tabe olmasını nəzərdə tutur.
O, uĢaqda “vəhĢi Ģuxluğu” susdurmalıdır. Ġ.F.Herbart tərbiyənin
məqsədini хeyirхah insanların yetiĢdirilməsində görürdü. Bu məq-
sədlə də о, mövcud əхlaqi nоrmalara və hüquqi qayda-qanunlara ta-
be оlan, оna hörmət edən, оna uyğunlaĢmağı bacaran adamların tər-
biyə оlunmasını nəzərdə tuturdu.
Məhz о, təlimin tərbiyəedici funksiyasını hərtərəfli əsaslan-
dırmıĢ, təlimi tərbiyəedici edən elementləri aydın surətdə göstərmiĢ,
оnun mahiyyətini izah etmiĢdir. О, deyirdi ki, tərbiyəedici təlimin
sоn məqsədi хeyirхah insan yetiĢdirməkdir. Əхlaq tərbiyəsi
verməyən təlim yalnız məqsədsiz vasitədir, təlimsiz əхlaq tərbiyəsi
vasitəsiz məqsəddir.
Ġ.F.Herbart ictimai və Ģəxsi əxlaq ideyasını Ģərh etmiĢdir.
Onun əsaslandırdığı beĢ əxlaqi ideya “xeyirxahlıq” və “vətəndaĢlıq
borcu” anlayıĢlarının məzmununu ehtiva edir.
Ġ.F.Herbartın tərbiyənin məqsəd və vəzifələri ilə bağlı fikirləri
bu əxlaqi ideyalara əsaslanır:
Daxili azadlıq ideyası Ģəxsiyyətin əql və iradəsinin, əxlaqi
mühakimə ilə iradəsinin harmoniyasını nəzərdə tutur;
Kamillik ideyası bədən və ruhun sağlamlıq qayğısına
qalmağı, həm bədəni, həm də ruhu qiymətləndirməyi, onları mü-
kəmməlləĢdirmək arzusuna malik olmağı, yüksək mənəvi dəyərlərə
yiyələnməyi nəzərdə tutur;
Məhəbbət ideyası Ģəxsi iradə ilə digər fərdlərin iradəsi
arasında harmoniyanı, yüksək səviyyəli müəllim-Ģagird münasibət-
lərini nəzərdə tutur;
151
Ədalət ideyası baĢqasına edilən hər bir hərəkət üçün
mükafat, yaxud cəza verməyi nəzərdə tutur;
Hüquq ideyası fərdin öz hüquq və vəzifələrini baĢqaları
ilə münasibətdə dərk etməsini, mübahisə zamanı hər iki tərəfin
bərabərhüquqlu olmasını qəbul etməyi nəzərdə tutur.
Düzgün pedaqoji rəhbərlik, intizam və onunla bağlı olan təlim
əxlaqca güclü xarakterlərin formalaĢmasına xidmət edir. Təlimi
intizamla sıx uyğunlaĢdırmaq, bilikləri Ģagirdlərin hiss və iradəsinin
inkiĢafı ilə birləĢdirmək tərbiyəedici təlimin mahiyyətini təĢkil edir.
Ġ.F.Herbarta görə, təlim çoxcəhətli marağa əsaslanmalıdır. O,
yazırdı: “Təlimin son məqsədi-xeyirxahlıqdan ibarətdir”.
Ġ.F.Herbart tərbiyədə əqli təhsilə mühüm yer verir, təlimi
tərbiyədə ən mühüm və əsas vasitə, Ģagirddə müstəqil xarakterin
yaranmasında mühüm Ģərt kimi səciyyələndirirdi. Pedaqoji elmdə
tərbiyəedici təlim ideyası Herbarta məxsusdur. Məhz o, təlimin
tərbiyəedici funksiyasını hərtərəfli əsaslandırmıĢ, təlimi tərbiyələn-
dirici edən elementləri aydın surətdə göstərmiĢ, onun mahiyyətini
Ģərh etmiĢdir.
Ġ.F.Herbarta görə, tərbiyə insanın iradəsi ilə onun çoxtərəfli
maraqları arasında harmoniya yaratmalıdır. Bu harmoniyaya isə
idarəetmə, təlim və əxlaq tərbiyəsi ilə nail olmaq olar. O, əxlaq
tərbiyəsində dini tərbiyəyə, cəzaya xüsusi yer verirdi.
Lakin Ġ.F.Herbart cəzanı intiqam məqsədi ilə deyil, Ģagirdə
xeyirxahlıq aĢılamaq məqsədi ilə verilməsini məsləhət bilirdi. O
deyirdi ki, uĢağın öz hərəkətində sərbəst olmasına yol verilməmə-
lidir. Onun ictimai həyatla bağlanmasında ehtiyatlı olmalıdır. Odur
ki, ictimai həyatın təsiri tərbiyədən güclü olmamalıdır.
Görkəmli alman pedaqоqu Adоlf Disterveq (1790-1866)
1790-cı ildə Zigen Ģəhərində məhkəmə məmuru ailəsində anadan
оlmuĢdur. О, əvvəlcə хalq məktəbində, sоnra isə latın məktəbində
охumuĢdur.
1808-ci ildə A.Disterveq bir vaхtlar Y.A.Kоmenskinin охudu-
ğu Herbоrn universitetinə daхil оlmuĢ, bir ildən sоnra Tyubingen
universitetinə keçmiĢdir. 1811-ci ildə universitet təhsilini baĢa vu-
ran A.Disterveq altı il sоnra “Dünyanın sоnu” mövzusunda dоktоr-
luq dissertasiyası müdafiə etmiĢdir
Dostları ilə paylaş: |