72
10.
Birinci Dünya müharibəsinin ilk günlərində Tələt paĢa ilə Ənvər paĢa
Bəylərbəyi sarayında yaĢayan keçmiĢ Sultan Əbdülhəmidin bir məsələdə bilgi və
təcrübəsinə müraciət etməyi uyğun görürlər. Sabiq Sultanın fikrini soruĢmaq üçün
Ġsaq paĢanı Bəylərbəyi sarayına göndərirlər. Əbdülhəmid Ġsaq paĢaya belə cavab
verir: "Bu durumda artıq mənim verə biləcəyim bir fikir, tövsiyə edəcəyim bir
tədbir, söyləyə biləcəyim bir Ģey qalmadı. Zira bu zavallı dövlət müharibəyə
girdiyi gün yıxıldı, dağıldı. Sizi mənim yanıma göndərənlər, müharibəyə
qatılmadan
əvvəl
göndərməli
idilər.
Dünyanın
torpaqlarına
və
dənizlərinə hakim olan dövlətlərə qarĢı yalnız Almaniya və Avstriya ilə birləĢib
atəĢə atılmaq, tarixdə nadir xətalardandır" demiĢdi. Bu söhbətlə qane olmayan
Əbdülhəmid, Ənvər paĢanı Bəylərbəyi sarayına dəvət edərək ona belə demiĢdi:
"Ənvər paĢa, oğlum! Sizə oğlum deyirəm, çünki siz bizim ailəyə qarıĢdınız.
Qəhrəman bir əsgər, mərd və idealist bir adamsınız. Hamıya məlumdur ki
Plevnədəki qəhrəmanlığı ilə Plenvo qəhrəmanı deyə ad qazanan Qazi Osman
paĢanın oğullarını sülaləmizə bağladım... Ġndi də siz damadımız oldunuz. Eyni
zamanda Hərbiyyə Naziri və BaĢkomandan Vəkilisiniz. 33 illik səltənətimdə fərdin
hürriyyətinə tərəfdar idim. Lakin gəliĢi gözəl bir hürriyyət və sərbəstliyi heç bir
zaman istəmədim. MəĢrutəçiliyi mən elan etdim. Amma vəkillərimizin
bacarıqsızlığını görüncə qapatdım. Məclisi-Məbusanın 93-də verdiyi qərarın bizə
nə bahasına baĢa gəldiyini bilirsiniz. Balkanları itirdik. Ġstanbula gələn ruslarla
Ģərəfsiz bir sülh bağlamağa məcbur olduq. Səfvət paĢanın, sülh müqaviləsini
imzalarkən ağladığını eĢidəndə, mən də ağladım. Amma göz yaĢı dərdlərə dərman
olmur. Ġndi siz də tələsik bir müharibəyə girmiĢsiniz. ĠnĢallah xeyirli və Ģərəfli
olar. Fəqət, Allah göstərməsin, əgər fəlakətlə bitərsə... Ġstərsənmi bu da Anadolunu
itirməyə səbəb olsun? Hər dövrdə dövlətin düĢməni olmuĢdur. Siz də bu
düĢmənlərlə iĢin iç üzünü bilmədən birləĢdiniz. "Hərəkət Ordusu ilə Ġstanbula
gəldiniz. Ġqtidarı ələ aldınız. Ġstədiyiniz məqama yetiĢdiniz. Etmək istədiklərinizi
niyə etmirsiniz? Bunlara güvənmə oğlum. Ġnsanı bu gün alqıĢlayanlar, sabah onun
əleyhinə dönüb parçalaya bilərlər. Diqqətli ol... Ünal, Türk siyasi tarixi, s. 456.
11.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I
c, s. 6-8.
12.
Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, s. 205-207.
13.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I
c, s. 66; Qafqaz bölgəsi, Rus çarı tərəfindən böyük səlahiyyətlər verilən sivil bir
Ģəxs tərəfindən idarə edilirdi. Bu vəzifədəki Ģəxs, eyni zamanda Qafqazdakı
orduların da baĢ komandanı idi. Qafqaz ordularının baĢındakı general Mixaylevski
də o illərdə DaĢkovun hərbi yardımçısı idi. Qafqaz ordusunun qərargah rəisi də
73
general Yudeniz idi. Bax: Fəxri Belen, Birinci cahan hərbində türk hərbi, 1914-cü
il hərəkatları, I c, Ankara, 1964.
14.
YüzbaĢı Səlahəddinin romanı, (nəĢrə haz. Ġlxan Səlcuq), Ġstanbul, 1984,
s. 155; YüzbaĢı Səlahəddin Osmanlı dövlətinin önəmli Ģəxsiyyətlərinin yanında
olmuĢ, dövlətə xidmət etmiĢ, Ġtaliya hərbi, Balkan hərbi, Birinci Dünya müharibəsi
və Milli Mücadilə illərində bir hərbçi olaraq yaĢamıĢdı. O dönəmlərdə daxili və
xarici mübarizələrin, üsyanların, inqilabların, qəhrəmanlıqların və cinayətlərin
Ģahidi olmuĢdu. Turan həsrətiylə Asiyanın qapısına dirənən nəslin alovlu
təmsilçilərindən biri idi. "Vətən nə Türkiyədir türklərə, nə Türküstan / Vətən böyük
və müəbbəd bir ölkədir: Turan dedikdən sonra, barıĢığın qaranlığında
məğlubiyyətin çuxuruna düĢmək və xarabalığın öhdəsindən gələ bilmək
üçün Anadoluya keçərək Milli Mücadiləyə davam edəcək gücü ürəyində duya
bilmək, bir insanın həyatını çox dəyərli edən böyüklüklərdi". YüzbaĢı Səlahəddinin
romanı, s. 7.
15.
Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, s. 209.
16.
Yenə orada.
17.
Yenə orada, s. 127.
18.
Yenə orada, s. 211-214.
19.
Yenə orada, s. 127-128.
20.
Yenə orada, s. 215.
21.
Yenə orada, s. 128.
22.
Yenə orada, s. 129.
23.
Yenə orada, s. 217.
24.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I
c, s. 81; Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Dəniz hərəkatı, VIII c, Genelkurmay
mətbəəsi, Ankara, s. 54; Türk donanmasının Qara dənizdə rus dəniz qüvvələrinə
hücumu haqqında bax: Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III
ordu hərəkatı, I c, s. 22; Sultan Mehmed RəĢadın Qara dənizdəki basqın haqqında
yayımladığı bəyannamə (Lahiqə-24, Hali-hərb idarəsi) surəti üçün bax: Miralay
Baqi, Böyük hərbdə Qafqaz cəbhəsi, I-II c, Hərbi mətbəə, Ġstanbul, 1933, s. 368.
25.
Birinci Dünya hərbində Türk hərbi, Qafqaz cəbhəsi, III ordu hərəkatı, I
c, s. 101; Sultan Mehmed RəĢad, Ģərq cəbhəsində ruslarla savaĢın baĢlaması səbəbi
ilə ordulara və donanmaya bir bəyannamə yayımladı (Lahiqə-24, Hali-hərb
idarəsi). Bu bəyannamə haqqında daha geniĢ məlumat üçün bax: Miralay Baqi,
Böyük hərbdə Qafqaz cəbhəsi, s. 368-369; Ənvər paĢa, əsgərlərin mənəviyyatını
yüksəltmək üçün vətən sevgisinin önəmini vurğulayır və Mehmetçiyin Ģəhidlik
mərtəbəsinə yüksəlməsi üçün zabit və əsgərləri fədakarlığa çağırırdı. Bu barədəki
bəyannamə üçün bax: Miralay Baqi, Böyük hərbdə Qafqaz cəbhəsi, s. 370.