- 75 -
Alınmış birləşmələrin fərdiliyi RFA (2D PHASER “Bruker”, CuK
, 2
, 20-80 dər.) və DTA
(pirometr НТР-70, cihaz Термоскан-2, təsirsiz mühit) metodları vasitəsilə təsdiq edilmişdir (şək. 2, 3).
RFA nəticələrinə əsasən, müəyyən edilmişdir ki, CuİnS
2
birləşməsi tetraqonal sinqoniyada
kristallaşır: F. qr.:
d
I 2
4
;
a=0,5488 nm və
c=1,1278 nm; Z=4. Bu quruluş onun aşağıtemperaturlu
modifikasiyasına uyğun gəlir. Cuİn
5
S
8
birləşməsi isə kub sinqoniyada kristallaşır: F. qr.:
m
F 43 ;
a=1,0454 nm. Qəfəs parametrlərində qismən azalma müşahidə edilir. Bunu onların nanohissəcik
halında alınması ilə izah etmək olar.
Şəkil 2. 300
0
C-də termiki emal edilmiş CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrinin difraktoqramı
CuİnS
2
birləşməsinin DTA əyrisində üç endotermik effekt müşahidə edilmişdir. 978
0
C və
1042
0
C-də termiki effektlər birləşmənin polimorf çevrilmə temperaturlarına uyğundur. 1089
0
C-dəki
endotermik effekt isə birləşmənin ərimə temperaturuna aiddir. Cuİn
5
S
8
birləşməsinin DTA
əyrisində 1083
0
C-də müşahidə olunan endotermik effekt onun ərimə temperaturunu ifadə edir. Bu
birləşmənin DTA əyrisində
780
0
C-də cüzi əyilmə müşahidə olunur. Bunu həmin temperaturda
yumşalma və ya iri aqreqatların əmələ gəlməsi ilə izah etmək olar.
Şəkil 3. CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrinin
DTA əyriləri
CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrinin mikromorfologiyası HİTACHİ TM3000 markalı
mikroskopla tədqiq edilmişdir. Bunun üçün CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrinin şüşə altlıq üzərində
nazik təbəqələri hazırlanmış və SEM şəkilləri çəkilmişdir (şək. 3). SEM şəkillərindən göründüyü
kimi, 80
0
C-də birləşmələr ölçüsü 40-100 nm olan yüksək adgeziyalı nanohissəciklərdən təşkil
olunub. Nazik təbəqələri 300
0
C-də vakuumda (10
-2
Pa) termiki emal etdikdə isə CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrində torvari quruluş əmələgəlmə müşahidə olunur.
EHQ ölçmələri aparmaq üçün 300
0
C-də termiki emal olunmuş nümunələr əsasında
(-) Cu
qliserin+CuCl+KCl
CuİnS
2
(Cuİn
5
S
8
) (+)
- 76 -
qatiliq elementi yığılmışdır. EHQ ölçmələri V7-34A markalı rəqəmli voltmetrlə, kompensasiya
üsulu ilə 25-150
0
C temperatur intervalında aparılmışdır. Ölçmələr həm qızma, həm də soyuma
zamanı həyata keçirilmişdir.
Təyin edilmiş EHQ qiymətlərinə (220,5
243,3 mV və 221,4
245,7 mV) əsasən, termo-
dinamik parametrlər hesablanmışdır.
Bunun üçün elmi ədəbiyyatda
2, 3
tövsiyyə olunan
1 2
2
2
2
(
/ ) S (
)
E
b
E
a bT
t
S
n
T
T
xətti tənliyindən istifadə edilmişdir. Xüsusi kompüter proqramı (POWDER-2) vasitəsilə ən kiçik
kvadratlar üsulu ilə müvafiq xətti tənliklər alınmışdır (cədv. 1).
Şəkil 4. CuİnS
2
və Cuİn
5
S
8
birləşmələrinin mikroşəkilləri
Cədvəl 1
(1) qatılıq elementinin EHQ-nin temperaturdan asılılıq tənlikləri
Birləşmə
Temperatur aralığı,
K
,
2
( )
E
E mV
a bT
S T
CuİnS
2
298-423
1 2
3
2
0,185
227,81 0, 019
1,9
1,5 10 (T 357,1)
24
T
Cuİn
5
S
8
298-423
1 2
3
2
0, 211
231, 4 0, 038
2,1
2,1 10 (T 365,8)
24
T
Cədvəl 1-də verilən tənliklərdən istifadə edərək aşağıdakı ifadələr əsasında CuİnS
2
və
Cuİn
5
S
8
birləşmələrində misin parsial termodinamik funksiyaları hesablanmışdır (cədv. 2):
Cu
G
zFE
;
Cu
H
zFa
;
Cu
S
zFb
.
Cədvəl 2
Cu
2
SnS
3
, Cu
4
SnS
4
və Cu
2
Sn
3
S
7
birləşmələrində misin parsial molyar funksiyaları
Birləşmə
T, K
Cu
G
Cu
H
Cu
S
,
/
C mol K
/
kC mol
CuİnS
2
298
21,55±0,13
19,9±0,5
6,81±0,7
Cuİn
5
S
8
298
22,34±0,06
19,87±0,4
26,4±10,1
Birləşmələrin Gibbs sərbəst enerjisi və entalpiyası aşağıdakı bərabərliklərlə hesablanmışdır: