Etimoloji nedir ne değİLDİr ve iSİmden iSİm yapan +ay /+ey eki ÜzeriNE
Yüklə 351,5 Kb. Pdf görüntüsü
|
Etimoloji Nedir - Ne Değildir ve… 50 göstermek için veya dilimizde kullanılan yabancı kökenli kelimelerin asıllarını göstermek, şayet kelime Türkçe ek alarak Türkçeleşmişse, yabancı kökü göstermek için yapılan açıklamalar filolojinin bu ilim sahasına girer. Ayrıca etimoloji ciddî bir bilim dalıdır. Etimoloji açıklamaları yapmak her filoloğun harcı değildir. Özel bir hazırlık ve dikkat ister. Bir dilde olan kelimeler kabaca üçe ayrılır: 1) Türkçe kökenli kelimeler, 2) Taklidî kelimeler (onomatophe vs.), 3) Yabancı kökenli kelimeler (a) direkt olarak geçen yabancı kökenli kelimeler. b) başka dil üzerinden geçen yabancı kökenli kelimeler). Yabancı kelimelerin aynen veya değişmiş telaffuzları masa, liman, lodos vs. çar-çûbe > çerçeve, dürûd-ger > dülger, kefş-ger > köşker, dest- gah > tezgah, çehar-şenbe > çar-şenbe > çarşamba, penç-şenbe > perşembe, sous-tien > su-tyen > sütyen “alttan tutan”, sous-main > sümen “el altı” vs ). Etimoloji yaparken kişiyi şaşırtan hususlar: a) Anlamları üzerinde durulmadığı için Türkçe: sübay / Moğolca: subay gibi ve elgük, yil-ik, il-ik gibi üç ayrı kökenden gelen kelimenin Türkiye Türkçesinde ilik kelimesi ile karşılanması gibi, kökenleri ve anlamları ayrı olup telaffuzları aynı (sesdeş = homophone) olan kelimeleri karıştırmak.
’nden bir örnek verelim: üz- (4136-4140) maddesinde “1. Koparmak, kırmak, kesmek, bozmak, ayırmak, uzaklaştırmak; 2. Yüzmek” gibi iki anlam verilmiş. Ancak Çengnâme ile Ferec’den verilen örneklerde üz- < y-üzmek “(derisini, kabuğunu, zarını, postunu, giysisini) soymak ana gövdeden ayırmak” ve üz- < y-üzmek “suda kulaç atarak suyun yüzünde durmak, genellikle de suda ileriye gitmek” maddeleri karıştırılmış.
(Çeng-
nâme) örneğindeki deri üz- “deri soymak, deri yüzmek” anlamına gelen bir fiil, bu örneğin hemen altında verilen Su kuyuya girdi kuyu toldı. Ebülkasım üzerek dıvara yapışarak kuyunun ağzına geldi (Ferec) örneğindeki üz- fiili ise “suda yüzmek” anlamındadır. Yine Tarama Sözlüğü’ndeki üz- (4136-4140) maddesinde verilen örneklerden birçoğu da metinleri tarayan kişilerin oz- “ayrılmak, uzaklaşmak” fiilini bilmedikleri için kelimeyi üz- şeklinde yanlış okumalarından kaynaklanmaktadır. Sertkaya, Osman Fikri 51
Etimoloji nasıl yapılır? a) Eski Türkçede etimoloji nasıl yapılmalı? Önce Göktürk, Uygur ve Karahanlı Türkçelerinden oluşan Eski Türk yazı dilinin başta alfabe ve imlâ özelliklerini sonra da dilin yapısını iyi bilmek ayrıca Moğolcadan da haberdar olmak gerek. Sonra Korece-Japonca-Çince-Tibetçe-Hintçe (Skr.)- Sogdça gibi çevre dillerin özelliklerini, kaynaklarını, Türkçe ile bu gibi dillerin arasındaki ilişkileri iyi bilmek gerek. Aksi taktirde Tibetçe kökenli torçi kelimesini Türkçe tor-çı “ağcı, tuzakçı” anlamak veya Mogolcada bolor şeklinde geçen “billur” kelimesini Türkçe bolur veya bulur okumak gibi tehlikelerle karşılaşırsınız. Skr. kuşala’yı bilmiyorsanız Türkçe küzel >
’in açıklanmasında zorluk çekersiniz. Skr. çurnı’nın “toz” anlamını “barut” olarak anlamlandırırsınız. Bu yüzden Türkiye’de Eski Türkçe sahasında etimoloji yapanlar azdır. Göktürkçede Talât Tekin’den sonra Erhan Aydın, Uygur Türkçesinde Reşid Rahmeti Arat’tan sonra Şinasi Tekin, Semih Tezcan önde gelen isimlerdendir. F. Sema Barutçu-Özönder, Mehmet Ölmez, Murat Elmalı gibi isimler de doktora tezlerinin notlarında etimolojik açıklamalar yapmışlardır. Karahanlı Türkçesinde de Reşid Rahmeti Arat’ın Atebetü’l-hakayık’takı notlarından sonra Aysu Ata ile Halil İbrahim Usta’nın Kur’an çevirileri yayımlarındaki etimolojik açıklama notları göz doyurmaktadır. Eski Türkçe için önde gelen etimoloji sözlüğü Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of the Pre-Thirteenth Century Turkish (Oxford, 1972) adlı elaltı eseridir.
Rumca, Güney Anadolu için Arapça, Doğu Anadolu için Farsça bilgisi önde gelir. Kafkasya için Ermenice, Rumeli ve Balkanlar için Bulgarca, Sırpça, Arnavutça, Romence, Hırvatça gibi dillerin, hattâ İtalyanca ve Latince gibi dillerin özelliklerini bilmek, kaynaklarını kullanmak gerekir. Yoksa başkalarının yazdıklarını derleyerek etimoloji derlemesi yaparsın veya yol üzmek “yol kesmek” kelimesi yol ormak imlâsı dolayısıyla yol urmak okunarak Farsçadan ödünçleme şeklinde anlarsın. Türkiye Türkçesi için elaltı etimoloji sözlüğü Hasan Eren’in Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (Ankara, 1999)’dür. Yabancı dil kullananlar için Andreas Tietze ile H. ve R. Kahane ile birlikte hazırladıkları The Lingua
(Urbana, 1958) ile, Andreas Tietze’nin Wörterbuch der griechischen, slavischen, arabischen und persischen Lehnwörter im anatolischen Türkisch [Anadolu Türkçesindeki Yunanca, İslavca, Arapça ve Farsça Ödünçlemeler Sözlüğü], (İstanbul 1999) adlı eseri takip eder. Yüklə 351,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|