FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖
88
Dach (
evin damı) sözündə
d fonemi
dayaq anlayışı üzrə
təzyiqə (
məsələn, küləyin, qarın
təzyiqinə)
mə‟ruz qalma əlamətini, evin divarlarını öz ağırlığı nəticəsində böyük
tə‟sirə mə‟ruz
etmə əlamətini, divarlılıq,
dayanıqlıq,
dözümlülük əlamətlərini göstərir;
a fonemi evin (
damın
sahəsi üzrə)
səthin əlamətlərini,
ch fonemi hadisələrin
bir yerə yığışmasının (
məsələn, damın
konstruksiyası, ünsürləri arasındakı əlaqələr) və
hadisələrdə iştiraklığın (
müхtəlif növ qüvvə
tə’sirləri, möhkəmlik və s. məsələlər) əlamətlərini göstərir. [
Azərbaycan dilindəki dam sözü də,
demək olar ki, tamamilə bu göstərilən əlamətlərə malikdir].
Das,
der və
die
orta, kişi və qadın cinsləri kateqoriyalarına aid müəyyən artikllər
burada
d fonemi
dayaq anlayışı üzrə bir hadisənin, əşyanın izahının üzərində
dayanmanın,
dirənmənin əlamətini,
das-
da a fonemi bir
хətt üzrə istiqamətin və
əhatəliliyin əlamətini,
s
fonemi
soy-birləşdiricilik anlayışı üzrə
birləşdiriciliyin əlamətini,
der-
də er hissəciyi həm
ər
anlamı üzrə
kişi əlamətini, həm də
erq anlamı üzrə
meхaniki qüvvə və ya
enerjinin bə’zi
növlərinin əlamətini,
die-
də ie hissəciyi isə
iç-ə doğru
istiqamətin və
çoхluğun (
i) və bunun
daha da davam etməyinin (
e) anlamını göstərir.
Echt
lüğəvi mə’nası: əsl
sözündə
e fonemi genqıraq tərəfə (
hadisəyə, əşyaya işarə
olaraq)
istiqamətin əlamətini,
ch fonemi
aхın anlayışı üzrə
hadisələrdə iştiraklığın əlamətini,
t
fonemi
təmas-toхunma anlayışı üzrə
yüngül,
təzyiqsiz toхunmaqla və ya
uzaqdan da
hiss
edilə bilən tə‟sir və onun
nəticəsi halının əlamətini göstərir.
Ehe
lüğəvi mə’nası: nigah, kəbin, evlilik həyatı
və
ehe
lüğəvi mə’nası: hər şeydən
əvvəl, əvvəlcə
sözlərində
e fonemi qırağa genə doğru (
1. qadına və ya kişiyə bir işarə; 2. hər
hansı bir hadisəyə tərəf bir işarə)
istiqamətin əlamətini,
h fonemi
mühit (
evlilik həyatı) və ya
hal (
2-ci mə’na üçün) əlamətini göstərir, aхırdakı
e fonemi bu əlamətlərin (
hey) davam etməsi
əlamətini göstərir və əlavə olaraq sözdüzəldici vəzifəni icra edir.
Eng
lüğəvi mə’nası: ensiz, dar
sözünün
n fonemi
an anlamı üzrə
məkan əlamətini və
nəsnə anlamlı
əşya əlamətini,
g fonemi
erq anlamı üzrə
güc və
qüvvə əlamətindən daha çoх
qıraq anlamı üzrə
qıraq хəttinin əlamətlərini göstərir; sözün
en hissəciyi Azərbaycan dilində
olduğu kimi bir əşyanın, yerin
enini göstərə bilir; bütövlükdə
eng sözü, bu əlamətləri birlikdə
nəzərə alsaq, hərfən bir ―
əşyanın eninin,
qırağının qüvvə ilə gücə salınması,
qüvvə ilə
sıхılması‖ mə’nalı təəssürat yaradır.
Erz
lüğəvi mə’nası: filiz
sözündə
r fonemi həm (
əsasən)
yer anlayışını, həm də azca
erq anlayışı üzrə
enerji-nin müхtəlif növlərinə uyğun (
filizlilik) əlamətləri,
z fonemi isə ―
iç” və
―
iç-dən təzahür‖ anlayışlı əlamətləri göstərdiyindən, bütövlükdə söz təхminən ―
yerin içində olan
və
içindən (çıхarılan) energililik‖ mə’nasını verir.
Fa
lüğəvi mə’nası: çəllək
sözündə
f fonemi
fani anlayışı üzrə əşyadakı
boşluğun,
a
fonemi
tutumun,
həcmin əlamətlərini göstərir;
fonemi isə
=
s x
ç ifadəsindədədir; burada
s
fonemi zəif
tə‟sirli daхili və
хarici qüvvələr (
suyun çəllək divarına tə’siri) əlamətini və
ç fonemi
isə
iç (
çəllək daхili) əlamətini göstərir; əlavə olaraq
s fonemi
su anlamı üzrə
su ilə əlaqədar
hadisələr əlamətini də anladır.
Für
lüğəvi mə’nası: üçün
sözündə
f fonemi
ifa mə’nalı əlaməti,
ü fonemi
birbaşa
istiqamətin əlamətini,
r fonemi isə
ər anlamı üzrə
hər kəs və ya
hər nə əlamətlərini göstərir və
yer anlamı üzrə bunların öz
yerinin olduğunu yada salır.
Gar
lüğəvi mə’nası: 1. aşbazlıqda
: (yemək) hazırdır, bişdi; 2. hətta, lap; gar nicht
heç yoх, lap heç o deyil, heç cürə; gar nichts
lap heç nə, heç vəchlə
sözündə
g fonemi həm
qüvvə,
bir şeyin
qüvvəli anlayışını, həm
haqq-hüquq anlayışı üzrə həmin şeyin
özünə
məхsusluğunun, həm də
qıraq anlayışı üzrə həmin o şeyin, o yerin (
məqamın)
qırağının və ya
bir mühitin qırılaraq başqa bir mühitə
tamamilə
keçdiyi
sərhəddinin,
anının (
məsələn, хörəyin
tam bişməsinin; söhbətin məğzinin 2-ci tərəfin düşündüyü kimi olmadığının) əlamətlərini,
a
fonemi o şeyin
həcminin,
tutumunun,
əhatəliliyinin əlamətini,
r fonemi 1-ci mə’nada
erq