Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   51

 
42 
(ayriqsha  pikir)  degen  juwmaqqa  keldi.  Bul  pikirde  ha`rekettin`  jeke  formasinin`  (mexanikaliq) 
ha`rekettin` jeke formasinin` baylanisi ha`m ayirmashilig`i tastiyiqlanadi. Son` ala ilim praktika ashqan 
faktlardi  uliwmalastiriw,  ha`rekettin`  ha`r  tu`rli  formalarinin`  basqalarina  aynaliwi  minaday  juwmaqqa 
alip keldi: ha`rekettin` qa`legen formasi ha`r qanday jag`day ushin belgili sharaytlarda tuwra ya janapay 
tu`rde ha`rekettin` basqa formasina aynaliw mu`mkinshiligine iye ha`m ma`jbu`r (g`alabaliq pikir).  
Tiykar ha`m qubilis 
Ja`miyetlik  praktika  ha`m  ilimlerdin`  rawajlaniwi  soni  ko`rsetedi,  ob`ektiv  du`n`yanin` 
predmetleri  ha`m  qubilislari  bizin`  tikkeley  qabillawimizg`a  qolay  sirtqi  ta`replerdi  ha`m  tikkeley 
baqlaw qiyin, ishki jasirin ta`replerdi ha`m o`z ishine aladi.  
Tiykar  predmetler  ha`m  qubilislardin`  ishki,  en`  negizgi  o`z-ara  baylanislarin  an`latadi.  Qubilis  - 
bul haqiyqatliqtin` predmetlerinin`, protsesslerinin` sirtqi, az turaqliliqqa iye ta`repi. Qubilis - tiykardin` 
ko`rinisi. Qubilislar tikkeley sezim organlari, sonday-aq bizin` seziw organlarimizdi toliqtiratug`in ha`m 
ku`sheytetug`in  janapay  tu`rdegi  ha`r  tu`rli  qurallardin`  -  teleskop,  mikroskop,  quramli  fizikaliq 
priborlardin` ja`rdeminde qabillaniwi mu`mkin.  
Tiykar  kategoriyasi  ta`biyattin`  ya  ja`miyettin`  jeke  bir  qubilisinin`  emes,  al  ko`p  qubilislardin` 
uliwma tiykarin ashadi. Bunin` u`stine tiykar kategoriyasi qubilislardag`i qa`legen uliwmalasqan emes, 
al  bul  qubilislardin`  ta`biyatin  ha`m  rawajlaniwin  belgileytug`in  uliwmaliqti  an`latadi.  Bug`an  miynet 
(tiykar) ha`m qubilislar (tovarlar ha`m olardin` almasiwlari) misal bola aladi.  
 Tiykar  ha`m  qubilis  baylanislari  ilim  ha`m  praktikada  bekkem  orin  tutadi.  Bunda  qubilisti 
tiykardan ajirata biliw za`ru`r. Tiykardi qubilistan ajiratip bilmeslik ilim ha`m praktikada qa`telerge alip 
keledi.  
Mazmun ha`m forma 
Du`n`yanin`  ha`r  bir  predmeti,  qubilisi,  haqiyqatliqtin`  protsesi  mazmun  menen  formanin` 
dialektikaliq birliginen turadi.  
Mazmun  haqiyqatliqtag`i  qubilislar  menen  predmetlerdin`  toparlarinin`,  belgili  klasslarinin`, 
belgilerinin`, ta`replerinin` jiyindisin ishine aladi.  
Forma  mazmunnin`  o`mir  su`riw,  rawajlaniw,  an`latiw  usili.  Ol  mazmun  menen  ajiralmas 
baylanista.  Mazmun  belgili  konkret  sho`lkemge,  strukturag`a  iye.  Forma  kategoriyasi  mazmunnin` 
sa`ykes  sho`lkeminin`,  du`zilisinin`,  strukturasinin`  ko`rinisi.  Ma`selen,  o`ndiriwshi  ku`shler  o`ndiris 
usilinin` mazmuni, o`ndiris qatnaslari - o`ndiris usilinin` formasi.  
 Forma menen mazmunnin` dialektikaliq o`z-ara baylanisi, taza mazmung`a sa`ykes kelmeytug`in 
go`ne formalardin` almasiwi ja`miyetlik rawajlaniwdin` ha`mme barisi menen tastiyiqlanadi. Ma`selen, 
ja`miyet  rawajlaniwi  barisindag`i  o`ndiris  qatnasiqlarinin`  biraz  progressiv  o`ndiris  qatnasiqlari  menen 
almasip bariw protsesi.  
Ja`miyettin`  rawajlaniw  protsesinde  mazmun  menen  formanin`  ara  qatnasininin`  normal  a`melge 
asiwi ha`m sub`ektiv faktorg`a ha`m baylanisli.  
Sonday-aq  mazmun  menen  formanin`  o`z-ara  qatnasinda  jan`a  mazmunnin`  ele  og`an  juwap 
beretug`in go`ne formalardi qollaniwi da bar.  
Mu`mkinshilik ha`m haqiyqatliq  
Haqiyqatliq termini ha`r  tu`rli ma`niste qollaniladi. Ken` ma`niste bizlerdi qorshag`an du`n`yani, 
ta`biyatti  demek  bolmisti  an`latadi.  Bizdi  qorshag`an  bolmis  mudami  ha`rekette  ha`m  rawajlaniwda 
boladi.  Rawajlaniw  barisinda  o`simliklerdin`,  haywanatlardin`,  ja`miyetlik  qubilistin`  h.t.b.  tu`rleri 
birden  kelip  shiqpaydi.  Qubilislardin`,  protsesslerdin`  payda  boliwinin`  aldinda  payda  boliw  da`wiri, 
ornig`iw  basqishlari  boliw  kerek.  Basqasha  aytqanda,  jan`a  sapag`a  sekiriw  stadiyasinan  burin  bul 
sapani kem-kem tayarlaytug`in zattin`  yamasa qubilistin` payda boliwinan burin o`zgerisler, jag`daylar 
payda boliwi kerek. Belgili bir da`slepki sha`rt retinde bolatug`in rawajlaniw stadiyasin mu`mkinshilik 
kategoriyasi sa`wlelendiredi.  
Mu`mkinshilik  belgili  bir  zattin`,  onin`  sapasinin`  basqa  bir  zatqa,  sapag`a  o`tiw  imkaniyatin 
bildiredi.  
Rawajlaniw  ha`r  waqitta  belgili  bir  bag`darg`a  iye.  Ju`werinin`  da`ninen,  onin`  rawajlaniwinin` 
na`tiyjesinen tek ju`weri payda boladi. Eriktin` shan`g`alag`inan, onin` rawajlaniwinin` na`tiyjesinen tek 
eriktin` miywesi payda boladi.  


 
43 
Mu`mkinshilik  bul  ma`niste  rawajlaniwdin`  bag`darin  ko`rsetetug`in  tu`sinik  bolip  tabiladi. 
Mu`mkinshilikler rawajlaniwdin` za`ru`rliginen kelip shig`adi.  
Mu`mkinshilik  dep  zatlardin`  ha`m  qubilislardin`  ishki  ta`biyatinan  kelip  shig`atug`in,  biraq  ele 
iske  asirilmag`an  ha`m  tolig`i  menen  payda  bolmag`an  bag`darlarg`a,  imkaniyatlarg`a  aytamiz. 
Mu`mkinshilik abstrakt ha`m realliq bolip bo`linedi.  
Eger  uzag`iraq  keleshekte  iske  asiriliwi  mu`mkin,  ha`zirgi  tariyxiy  jag`daylarda  iske  asiriw 
bolmasa onday imkaniyatlardi abstrakt mu`mkinshilik dep ataymiz.  
Eger  waziypalar  konkret  jag`daylar  menen  baylanisli  bolsa  ha`m  onnan  kelip  shiqsa  oni  realliq 
mu`mkinshilik  retinde  qaraymiz.  Ma`selen  buring`i  ja`miyetten  qalg`an  ha`kimshilik-buyriqpazliqtan, 
onin`  stereotiplerinen  qutiliw,  bazar  ekonomikasina  tiykarlang`an,  huqiqiy  ma`mleket,  puqaraliq 
ja`miyet ornatiw.  
Rawajlaniw barisinda abstraktli mu`mkinshilik real` mu`mkinshilikke aynaliwi mu`mkin. Tarixiy 
konkret  jag`daylar  jetkilikli  da`rejede  bolsa,  real`  mu`mkinshilik  haqiyqatliqqa  o`tedi.  Ma`selen,  ayg`a 
uship  bariw  erteklerde  aytilg`an  abstrakt  mu`mkinshilik  edi.  Ilimiy-texnikaliq  rawajlaniwg`a  baylanisli 
da`slep  real`  mu`mkinshilik,  son`inan  amerikali  kosmonavtlar  ayg`a  barip  kelgennen  keyin 
haqiyqatliqqa  o`tti.  Abstraktli  mu`mkinshilikti  iske  asiriw  ushin  sirtqi  jag`daylardin`  boliwi  ele 
jetkiliksiz.  Abstraktli  mu`mkinshilik  o`z  halinda  haqiyqatliqqa  o`te  almaydi.  Abstrakt  mu`mkinshilik 
a`welden  rea`l  mu`mkinshilikke  o`tedi.  Sonnan  keyin  jag`daylardin`  jiyintig`i  ha`m  da`rejesi  toli  ha`m 
jetkilikli  bolg`annan  keyin  ol  haqiyqatliqqa  o`tedi.  Ha`r  bir  zatta  ya  qubilista  rawajlaniwg`a  ya 
o`zgeriwge mu`mkinshilikler bar. Biraq onin` qaysisi iske asadi, ol konkret jag`daylardan g`a`rezli.  
Haqiyqatliq  degen  ne  Haqiyqatliq  iske  asirilg`an  mu`mkinshilik.  Mu`mkinshilik  penen 
salistirg`anda,  ol  rawajlaniwdin`  jan`a  basqishi,  jan`a  momenti  sipatinda  kelip  shig`adi.  Ma`selen: 
qawinnin`  ha`m  biydaydin`  tuqimlari,  eriktin`  ha`m  shabdaldin`  shan`g`alaqlari  -  mu`mkinshilikler, 
eriktin`  ha`m  shabdaldin`  miyweleri  haqiyqatliq.  Jaydin`  jobasi  -  mu`mkinshilik,  al  saling`an  jay  - 
haqiyqatliq.  
Ha`r  bir  jan`adan  bolg`an  haqiyqatliq  tek  belgili  bir  qarama-qarsiliqlardin`  sheshiliwinin` 
na`tiyjesinde  kelip  shig`adi.  Ma`selen,  ja`miyetimizdin`  jan`a  sistemag`a  o`tiwi,  bazar  ekonomikasina 
tiykarlang`an huqiyqiy ma`mleket ha`m puxaraliq ja`miyet quriw.  
Haqiyqatliq  kategoriyasi  zatlardin`  ishki  za`ru`rli  ta`replerin  de,  tiykarg`i  baylanislarin  da 
su`wretleydi. Haqiyqatliq zatlardin` payda boliwinin`, jasawinin` ha`m jiyiliwinin` rawajlaniw nizamlari 
menen  baylanisin  bildiredi.  Haqiyqiyliq  haqqinda  kategoriyanin`  basqa  bir  zatlardin`  pishimin 
su`wreteytug`in  kategoriyalardan  (misali,  qubilis,  sirtqi  forma,  bolmis  h.  t.  b)  o`z  mazmuninin` 
ayirmashilig`i  usag`an  kelip  shig`adi.  Ma`selen,  aspanda  ushqan  samoletti  ha`mme  ko`redi,  al  oni 
soqqan  konstruktor  bul  samoletti  haqiyqiy  ko`redi.  Sebebi,  ol  samolettin`  ishki  qurilisin,  onin` 
ushiwinin`  printsipin,  onin`  elementlerinin`  baylanisin  ko`z  aldina  keltiredi.  Demek,  haqiyqatliq 
kategoriyasi  zatlardin`  tek  sirtqi  pishimin  ha`m  jasawin  su`wretlemey,  al  ishki  baylanislarin  ha`m 
mazmunin su`wretleydi. Sonin` ushin, Gegel` haqiyqatliqti bul tiykarli bolmis dep belgileydi.  
Sebep ha`m na`tiyje 
Sebeplik  baylanislar  ob`eketivlik  du`n`yanin`  uliwmaliq  baylanislarinin`  ishine  kiredi.  Sebeplik 
nizami materialliq bolmistin` g`alabaliq, universalliq nizami bolip tabiladi.  
Sebeplik  qatnasiq  yaki  baylanistin`  eki  belgileytug`in  ha`m  belgilemeytug`in  ta`repi  boladi. 
Belgileytug`in ta`repi sebep, belgilemeytug`in ta`repi na`tiyje. Usi sebepli qatnasiqlardin` bunday tu`rin 
sebepli - na`tiyjeli qatnasiq dep ataydi.  
Egerde,  belgili  bir  qubilis  yamasa  zat,  protsess,  baylanis,  jag`day,  h.t.b.  o`z-ara  qatnasig`inda 
basqa  bir  qubilistin`  payda  boliwin,  onin`  ta`biyatin,  o`zgeriliwin,  joyiliwin  aldinan  belgilese,  sol 
waqitta  bul  qubilisti  sebep  dep  belgileymiz.  Ma`selen,  temperaturanin`  ko`teriliwi,  muzdin`  eriwine 
sebep bolsa, sananin` payda boliwina sebep bolg`an na`rse - sotsialliq materiyanin` rawajlaniwi boladi. 
Qatti dawil terektin` siniwinin` ya bastirmanin` qopariliwina sebebi boladi.  
Sebepli baylanislar ishki ha`m sirtqi, uliwma ha`m o`zgeshe, tiykarg`i ha`m sirtqi, za`ru`rli ha`m 
tosinnan payda bolg`an h. t. b sebepler.  
Egerde belgili bir qubilis ya zat, jag`day, protsess h. t. b o`zinin` payda boliwinda, o`zgeriliwinde, 
joyiliwinda  basqa  bir  qubilistan  aldinnan  belgilense,  oni  bizler  na`tiyje  dep  ataymiz.  Ma`selen,  jawin 
bulttin` na`tiyjesi, lampochkanin` janiwi viklyuchateldin` ashiliwinin` na`tiyjesi.  


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə