56
ratsionalliq da`nenin` barlig`in esapqa aliw menen birge marksizm formatsiyaliq podxodti a`bden tis
ulg`aytip jibergenlikten ol teoriyada da, praktikada da biraz ziyan berdi.
Ja`miyettin` sotsialliq du`zilisi ondag`i barliq birliklerdin` o`z-ara baylanislari, ta`sirleri tiykarinda
aling`an tutas jiyindisi.
Ja`miyettin` etnikaliq du`zilisi o`z ishine ruw, qa`wim, xaliq, milletlerdi, demografiyaliq du`zilis
xaliqti (narodonaselenie), turg`inliq du`zilisi qalaliq, awilliq, awildin`, qalanin` ishkerisindegi h.t.b.
du`zilisti, klassliq struktura, klasslar ha`m klasslar araliq qatnaslardi o`z ishine aladi.
Sonday-aq sotsialliq toparlar (kastalar, qatlamlar) ha`m boladi. Ja`miyettin` ka`sibiy -bilim
beretug`in strukturasi adamlardin` ka`sip ha`m bilim da`rejesin o`z ishine aladi.
Bu`gingi ku`nde ha`zirgi zamannin` g`alabaliq mashqalalari dep atalatug`in uris ha`m
paraxatshiliq, ekologiyaliq demografiyaliq, energetikaliq, shiyki zat h. t. b mashqalalar tuwrali esitpegen
adam joq desek lap bolmas. Duris, bul mashqalalar burinda bolg`an, biraq, XX-a`sirde g`alabaliq
(globalliq) xarakterge iye boldi. Basqa mashqalalardan olardin` ayirmashilig`i sonda, g`alabaliq
mashqalalar planetaliq masshtabqa iye bolip atir. Basqasha aytqanda du`n`yada bolip atirg`an qiyin
jag`daylar: ekologiyaliq krizis, rawajlaniwdag`i ellerdegi ashliq, ha`r tu`rli tochkalardag`i urislar,
energetikaliq ha`m basqada resurslardin` qurip joq boliwg`a keliwi, ma`deniyattag`i krizis,
demografiyaliq jariliwlar h.t.b. endi lokal`, jergilikli, milliy mashqalalar boliwdan qalip, planetaliq,
g`alabaliq xarakterge iye boldi.
G`alabaliq mashqalalar-bul pu`tkil adamzattin` ma`pin o`z ishine alip, onin` keleshegi ushin
qa`wip tuwg`izatug`in ha`m tek jer ju`zilik birliktin` qatnasiwinda o`z sheshimin tabatug`in
mashqalalar.
XX-a`sirge shekem payda bolg`an mashqalalar pu`tkil planetaliq birliktin` o`mir su`riwi ushin
qa`wip tuwg`izg`an joq. Sonin` ushin ko`p g`ana alimlardin` pikirinshe bul problemalarodin` sheshimin
tappawi keleshekke qa`wip tuwg`izadi.
Galabaliq mashqalalar XX - a`sirdin` produkti ha`m olardin` payda boliwi tikkeley adamnin`
iskerligi menen baylanisli. Galabaliq problemalarinin` payda boliwinin` sebebi adamnin` iskerligi
menen bu`ginliginde ja`miyet penen ta`biyat tap bolg`an halattin` arasindag`i qarama- qarsiliqtin` o`sip
bariwinda. Ilim ha`m texnikanin` rawajlaniwi menen adam jer betinde xojeyinlik qila beredi. Biraq
onin` “xojeyinshiligi» ele onsha jetilmegen. Adam ele o`z u`yinde- Jer planetasinda aqilg`a siyimli,
ju`da` aqilli ha`reket etetug`in xojeyinge aynala almay atir. Payda dep umtiliwda o`zinin` o`mir su`riw
jag`dayin qa`wip astina qoyip atir.
Joqarida aytilg`an sebep minaday sebeplerge bo`linedi:
1. «Ja`miyet- ta`biyat» sistemasindag`i qarsiliqlar menen baylanisli sebepler.
2. Ja`miyettin` o`z ishindegi sotsialliq birlikler (individler, sotsialliq toparlar, ma`mleketler ha`m
ma`mleketler araliq strukturalar) arasindag`i qatnasiqlar.
Bul sebeplerdin` ma`nisi nedeW
1. XX-a`sirge shekem ta`biyiy bayliqlardi men`geriw ha`m ta`biyatqa ta`siyr lokal` xarakterge iye
boldi. XX-a`sirde adamzattin` xojaliq iskerligi planetaliq xarakterge iye boldi. Ta`biyatqa antropogenlik
ju`kleme ku`sheydi. Izine qaytpaytug`in protsessler payda boldi. Bul boyinsha ozon qatlamlarinin`
qiyrawi menen tropikaliq tog`aylardin` joq bolip ketkenligin aytiwi ha`m jetkilikli. Situatsiya, ha`zir
sonday, adamzattin` o`zinin` jasap qaliwi ma`sele bolip qoyilip otir.
2. Ja`miyetlik rawajlaniwdin` ten`sizligi, kolonializm, sonday-aq jer ju`zilik bayliqti
bo`listiriwdegi sotsialliq a`dalatsizliq jarli ha`m bay ellerdin` kelip shig`iwina jag`day jasadi. Al bul
bolsa eller arasindag`i rawajlaniwdin` u`zikligin boldirmaw za`ru`rligine bag`darlang`an jan`a globalliq
problemani payda etti.
Bul ja`miyetlik rawajlaniwdag`i ten`sizlik bir jag`inan urislardin` ha`m da`regine aynaldi. Duris,
XX-a`sirge shekem ma`mleketler arasindag`i konfliktler ha`m olardin` aqibetleri lokalliq- regionalliq
xarakterge iye boldi. XX-a`sir jer ju`zilik urislardi payda etti. Ha`zirgi qurallaniwdin` jag`dayin esapqa
alsaq, u`shinshi jer ju`zilik uristi pu`tkil adamzatti qurtiw qa`wpi payda boladi. Sonin` ushin da
xaliqlardin`, ma`mleketlerdin` jer ju`zilik birge islesiwi adamzattin` g`alabaliq problemasina aynalip
atir.
Galabaliq problemalardi sheshiwde adamzattin` birligi, jer ju`zilik birlik da`rejesinde
integratsiyanin` o`siwi, o`z-ara tu`siniwdin` ku`sheyiwi h.t.b. za`ru`rli.
57
3. Galabaliq mashqalalardin` biri- uris ha`m paraxatshiliq.
XX - a`sirge shekem urislar lokal` xarakterge iye boldi, aqiri a`dette jeke ma`plerdi go`zledi.
Duris, bir waqitlari uris za`ru`rli ha`tteki adamlardin` rawajlaniwi ushin paydali dep qarawlar
ha`m boldi (N. Makiavelli, F. Venon, T. Gobbs, D. J. Prudon, F. Nitsshe h. t. b).
F. Nitsshe bilay degen: ha`m uris ha`m erlik jaqing`a, muhabbatqa qarag`anda ko`birek ulli isler
do`retti.
Degen menen, o`tkendegi oyshillardin` ba`ri uristi usilay maqullag`an joq. E. Rotterdamskiy, J. J.
Russo, I. Kant, M. V. Lomonosov h. b. uristi qaraladi. XIX-XX a`sirde uris ha`m militarizmge qarsi
gu`res patsifizm formasina iye boldi.
Ha`zir «salqin uris» tamamlandi, a`skeriy- siyasiy bloklar aqirin qiyrap atir ha`m uristin` qa`wpin
biraz to`menletti. Biraq uristin` birden payda bolip ketiw qa`wpi saqlanip tur. Sonin` ushin
quralsizlaniw, birinshi gezekte massaliq qiriw qurallarin joq etiwdi qolg`a aliw kerek.
"Ekosofiya" atli sotsialliq filosofiyanin` spetsifikaliq bo`leginin` payda boliwi o`zinin`
rawajlaniwinda bir qansha etaplardi o`tti.
♦
bizin` a`sirimizdin` 50- jillari ekologiyaliq awhal jaqsi emes dew.
♦
60-jillar. Ekologiyaliq awhaldi teoriyaliq uliwmalastiriw.
♦
70- jillar. Ja`miyetlik ha`reketlerdin` ("ko`klerdin`" h.t.b.) payda boliwi.
♦
80- jillar. Aniq formulirovkalang`an printsiplerdin` tiykarinda ha`rekettin` praktikasin islep
shig`iw.
♦
90- jillar. Globalliq ekologiyaliq oylawdin` payda boliwi.
"Ekosofiyanin`" rawajlaniwina G. Pechchei, G. Kommoner, A. King, L. Braun, D. Medouz, G.
Kan, Dj. Forrester, E. Pestel` h.t.b. u`lken u`les qosti.
Rim klubinin` - xaliq araliq ma`mleketlik emes ha`zirgi globolistika menen shug`illanatug`in
sho`lkemnin` payda boliwi A. Pechcheidiin` ati menen baylanisli. Bul sho`lkem minaday usinislar islep
atir:
♦
globalliq ko`lemde sotsial - ekonomikani ha`m ilimiy texnikaliq rawajlaniwdi birlestiriw ushin
arnawli transmilliy strukturalar du`ziw (E. Pestel`, M. Messaring).
♦
ekologiyaliq jaqtan ten` salmaqliliqtag`i globalliq ekonomikaliq sistema teoriyasin islep
shig`iw(L. Braun).
♦
globalliq jag`dayda ekologiyaliq ha`m gumanistlik etikani islep shig`iwi (R. Atfil).
A. Pechcheidin` shig`isti u`yreniw za`ru`rligin aytiwi, a`sirese, "Aziyanin` metafizikaliq
ma`deniyatlari batis tsivilizatsiyasin ko`p na`rsege u`yretiwi mu`mkin" dewinde jan bar.
Ekologiyaliq problemanin` sonshama aktuallig`in BMSh ekologiyaliq mashqalalarinan (qoowj.)
ko`riwi mu`mkin. Ma`selen, ju`da` diqqat awdarilmasa bolmaytug`in ma`seleler:
♦
dushshi suwdin` jetkiliksizligi (onin` 63 protsenti awil xojalig`ina, 23 protsenti sanaatta, tek 8
protsenti turmista qollaniladi).
♦
jer ju`zilik okeannin` pataslaniw ha`reketi "o`li zonalardin`" ha`m payda boliwi.
♦
Araldin` quriwi (da`rejesi 3 metrge to`menledi, keleshektegi 9-13 metrge to`menlewi
ku`tilmekte, qa`wiptin` ku`sheyiwi 10 ma`rtebege ko`teriliwi so`zsiz).
♦
apatshiliq da`rejesinde hawanin` pataslaniwi. Bug`an, a`sirese u`lken qalalar misal bola aladi:
Parij, Madrid Rio-de -Janeyro, Tokio, Sidney, Toronto, London, Tegeran, Bangkok, N`yu Iork h.t.b.).
♦
jerdin` eroziyasi (15 protsenti izge qaytpasqa ketti).
♦
tog`aylardin` qiyraliwi (jil sayin 16, 8 million gektar tog`ay shawip alinadi.
♦
stixiyaliq apatshiliqtin` aqibetleri (suw basqini, qurg`aqshiliq, jer silkiniwler, dawillar,
vulkanlardin` atiliwi h.t.b.).
Tutas alg`anda ekologiyaliq problema, yadroliq uristi boldirmaw problemasinan keyingi orindi
iyeleydi.
Tag`i bir globalliq problema- energetikaliq problema. Amerika alim-ekologi V. Smil "u`sh kitti»
ataydi. Olar: energiya, aziq-awqat ha`m bizdi qorshag`an orta, barliq qalg`anlari ekinshi da`rejede.
1945 jildan energiya o`ndiriwdin` sani u`sh ma`rtege artti. Rawajlang`an ellerdin` sani (jer
sharindag`ilardi 7 protsenti) energiyanin` 70 protsenti paydalaniladi. Al rawajalaniwdag`i eller
Dostları ilə paylaş: |