Filosofiya kk



Yüklə 5,01 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/51
tarix16.11.2017
ölçüsü5,01 Kb.
#10455
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   51

 
56 
ratsionalliq  da`nenin`  barlig`in  esapqa  aliw  menen  birge  marksizm  formatsiyaliq  podxodti  a`bden  tis 
ulg`aytip jibergenlikten ol teoriyada da, praktikada da biraz ziyan berdi.   
Ja`miyettin` sotsialliq du`zilisi ondag`i barliq birliklerdin` o`z-ara baylanislari, ta`sirleri tiykarinda 
aling`an tutas jiyindisi.  
Ja`miyettin`  etnikaliq  du`zilisi  o`z  ishine  ruw,  qa`wim,  xaliq,  milletlerdi,  demografiyaliq  du`zilis 
xaliqti  (narodonaselenie),  turg`inliq  du`zilisi  qalaliq,  awilliq,  awildin`,  qalanin`  ishkerisindegi  h.t.b. 
du`zilisti, klassliq struktura, klasslar ha`m klasslar araliq qatnaslardi o`z ishine aladi.  
 
Sonday-aq  sotsialliq  toparlar  (kastalar,  qatlamlar)  ha`m  boladi.  Ja`miyettin`  ka`sibiy  -bilim 
beretug`in strukturasi adamlardin` ka`sip ha`m bilim da`rejesin o`z ishine aladi. 
Bu`gingi  ku`nde  ha`zirgi  zamannin`  g`alabaliq  mashqalalari  dep  atalatug`in  uris  ha`m 
paraxatshiliq, ekologiyaliq demografiyaliq, energetikaliq, shiyki zat h. t. b mashqalalar tuwrali esitpegen 
adam  joq  desek  lap  bolmas.  Duris,  bul  mashqalalar  burinda  bolg`an,  biraq,  XX-a`sirde  g`alabaliq 
(globalliq)  xarakterge  iye  boldi.  Basqa  mashqalalardan  olardin`  ayirmashilig`i  sonda,  g`alabaliq 
mashqalalar  planetaliq  masshtabqa  iye  bolip  atir.  Basqasha  aytqanda  du`n`yada  bolip  atirg`an  qiyin 
jag`daylar:  ekologiyaliq  krizis,  rawajlaniwdag`i  ellerdegi  ashliq,  ha`r  tu`rli  tochkalardag`i  urislar, 
energetikaliq  ha`m  basqada  resurslardin`  qurip  joq  boliwg`a  keliwi,  ma`deniyattag`i  krizis, 
demografiyaliq  jariliwlar  h.t.b.  endi  lokal`,  jergilikli,  milliy  mashqalalar  boliwdan  qalip,  planetaliq, 
g`alabaliq xarakterge iye boldi.  
 G`alabaliq  mashqalalar-bul  pu`tkil  adamzattin`  ma`pin  o`z  ishine  alip,  onin`  keleshegi  ushin 
qa`wip  tuwg`izatug`in  ha`m  tek  jer  ju`zilik  birliktin`  qatnasiwinda  o`z  sheshimin  tabatug`in 
mashqalalar.  
 XX-a`sirge  shekem  payda  bolg`an  mashqalalar  pu`tkil  planetaliq  birliktin`  o`mir  su`riwi  ushin 
qa`wip tuwg`izg`an joq. Sonin` ushin ko`p g`ana alimlardin` pikirinshe bul problemalarodin` sheshimin 
tappawi keleshekke qa`wip tuwg`izadi.  
 Galabaliq  mashqalalar  XX  -  a`sirdin`  produkti  ha`m  olardin`  payda  boliwi  tikkeley  adamnin` 
iskerligi  menen  baylanisli.  Galabaliq  problemalarinin`  payda  boliwinin`  sebebi  adamnin`  iskerligi 
menen bu`ginliginde ja`miyet penen ta`biyat tap bolg`an halattin` arasindag`i qarama- qarsiliqtin` o`sip 
bariwinda.  Ilim  ha`m  texnikanin`  rawajlaniwi  menen  adam  jer  betinde  xojeyinlik  qila  beredi.  Biraq 
onin`  “xojeyinshiligi»  ele  onsha  jetilmegen.  Adam  ele  o`z  u`yinde-  Jer  planetasinda  aqilg`a  siyimli, 
ju`da` aqilli ha`reket etetug`in xojeyinge aynala almay atir. Payda dep umtiliwda o`zinin` o`mir su`riw 
jag`dayin qa`wip astina qoyip atir.  
Joqarida aytilg`an sebep minaday sebeplerge bo`linedi: 
1. «Ja`miyet- ta`biyat» sistemasindag`i qarsiliqlar menen baylanisli sebepler.  
2.  Ja`miyettin`  o`z  ishindegi  sotsialliq  birlikler  (individler,  sotsialliq  toparlar,  ma`mleketler  ha`m 
ma`mleketler araliq strukturalar) arasindag`i qatnasiqlar.  
Bul sebeplerdin` ma`nisi nedeW  
1. XX-a`sirge shekem ta`biyiy bayliqlardi men`geriw ha`m ta`biyatqa ta`siyr lokal` xarakterge iye 
boldi. XX-a`sirde adamzattin` xojaliq iskerligi planetaliq xarakterge iye boldi. Ta`biyatqa antropogenlik 
ju`kleme  ku`sheydi.  Izine  qaytpaytug`in  protsessler  payda  boldi.  Bul  boyinsha  ozon  qatlamlarinin` 
qiyrawi  menen  tropikaliq  tog`aylardin`  joq  bolip  ketkenligin  aytiwi  ha`m  jetkilikli.  Situatsiya,  ha`zir 
sonday, adamzattin` o`zinin` jasap qaliwi ma`sele bolip qoyilip otir.  
2.  Ja`miyetlik  rawajlaniwdin`  ten`sizligi,  kolonializm,  sonday-aq  jer  ju`zilik  bayliqti 
bo`listiriwdegi  sotsialliq  a`dalatsizliq  jarli  ha`m  bay  ellerdin`  kelip  shig`iwina  jag`day  jasadi.  Al  bul 
bolsa eller arasindag`i rawajlaniwdin` u`zikligin boldirmaw za`ru`rligine bag`darlang`an jan`a globalliq 
problemani payda etti.  
Bul  ja`miyetlik  rawajlaniwdag`i  ten`sizlik  bir  jag`inan  urislardin`  ha`m  da`regine  aynaldi.  Duris, 
XX-a`sirge  shekem  ma`mleketler  arasindag`i  konfliktler  ha`m  olardin`  aqibetleri  lokalliq-  regionalliq 
xarakterge iye boldi. XX-a`sir jer ju`zilik urislardi payda etti. Ha`zirgi qurallaniwdin` jag`dayin esapqa 
alsaq,  u`shinshi  jer  ju`zilik  uristi  pu`tkil  adamzatti  qurtiw  qa`wpi  payda  boladi.  Sonin`  ushin  da 
xaliqlardin`,  ma`mleketlerdin`  jer  ju`zilik  birge  islesiwi  adamzattin`  g`alabaliq  problemasina  aynalip 
atir.  
Galabaliq  problemalardi  sheshiwde  adamzattin`  birligi,  jer  ju`zilik  birlik  da`rejesinde 
integratsiyanin` o`siwi, o`z-ara tu`siniwdin` ku`sheyiwi h.t.b. za`ru`rli.  


 
57 
3. Galabaliq mashqalalardin` biri- uris ha`m paraxatshiliq.  
XX - a`sirge shekem urislar lokal` xarakterge iye boldi, aqiri a`dette jeke ma`plerdi go`zledi.  
Duris,  bir  waqitlari  uris  za`ru`rli  ha`tteki  adamlardin`  rawajlaniwi  ushin  paydali  dep  qarawlar 
ha`m boldi (N. Makiavelli, F. Venon, T. Gobbs, D. J. Prudon, F. Nitsshe h. t. b).  
F.  Nitsshe  bilay  degen:  ha`m  uris  ha`m  erlik  jaqing`a,  muhabbatqa  qarag`anda  ko`birek  ulli  isler 
do`retti.  
Degen menen, o`tkendegi oyshillardin` ba`ri uristi usilay maqullag`an joq. E. Rotterdamskiy, J. J. 
Russo,  I.  Kant,  M.  V.  Lomonosov  h.  b.  uristi  qaraladi.  XIX-XX  a`sirde  uris  ha`m  militarizmge  qarsi 
gu`res patsifizm formasina iye boldi.  
 Ha`zir «salqin uris» tamamlandi, a`skeriy- siyasiy bloklar aqirin qiyrap atir ha`m uristin` qa`wpin 
biraz  to`menletti.  Biraq  uristin`  birden  payda  bolip  ketiw  qa`wpi  saqlanip  tur.  Sonin`  ushin 
quralsizlaniw, birinshi gezekte massaliq qiriw qurallarin joq etiwdi qolg`a aliw kerek.  
"Ekosofiya"  atli  sotsialliq  filosofiyanin`  spetsifikaliq  bo`leginin`  payda  boliwi  o`zinin` 
rawajlaniwinda bir qansha etaplardi o`tti.  

 
bizin` a`sirimizdin` 50- jillari ekologiyaliq awhal jaqsi emes dew.  

 
60-jillar. Ekologiyaliq awhaldi teoriyaliq uliwmalastiriw.  

 
70- jillar. Ja`miyetlik ha`reketlerdin` ("ko`klerdin`" h.t.b.) payda boliwi.  

 
80-  jillar.  Aniq  formulirovkalang`an  printsiplerdin`  tiykarinda  ha`rekettin`  praktikasin  islep 
shig`iw.  

 
 90- jillar. Globalliq ekologiyaliq oylawdin` payda boliwi.  
"Ekosofiyanin`"  rawajlaniwina  G.  Pechchei,  G.  Kommoner,  A.  King,  L.  Braun,  D.  Medouz,  G. 
Kan, Dj. Forrester, E. Pestel` h.t.b. u`lken u`les qosti.  
Rim  klubinin`  -  xaliq  araliq  ma`mleketlik  emes  ha`zirgi  globolistika  menen  shug`illanatug`in 
sho`lkemnin` payda boliwi A. Pechcheidiin` ati menen baylanisli. Bul sho`lkem minaday usinislar islep 
atir:  

 
globalliq ko`lemde sotsial - ekonomikani ha`m ilimiy texnikaliq rawajlaniwdi birlestiriw ushin 
arnawli transmilliy strukturalar du`ziw (E. Pestel`, M. Messaring).  

 
ekologiyaliq  jaqtan  ten`  salmaqliliqtag`i  globalliq  ekonomikaliq  sistema  teoriyasin  islep 
shig`iw(L. Braun).  

 
globalliq jag`dayda ekologiyaliq ha`m gumanistlik etikani islep shig`iwi (R. Atfil).  
A.  Pechcheidin`  shig`isti  u`yreniw  za`ru`rligin  aytiwi,  a`sirese,  "Aziyanin`  metafizikaliq 
ma`deniyatlari batis tsivilizatsiyasin ko`p na`rsege u`yretiwi mu`mkin" dewinde jan bar.  
Ekologiyaliq  problemanin`  sonshama  aktuallig`in  BMSh  ekologiyaliq  mashqalalarinan  (qoowj.) 
ko`riwi mu`mkin. Ma`selen, ju`da` diqqat awdarilmasa bolmaytug`in ma`seleler:  

 
dushshi suwdin` jetkiliksizligi (onin` 63 protsenti awil xojalig`ina, 23 protsenti sanaatta, tek 8 
protsenti turmista qollaniladi).  

 
jer ju`zilik okeannin` pataslaniw ha`reketi "o`li zonalardin`" ha`m payda boliwi.  

 
Araldin`  quriwi  (da`rejesi  3  metrge  to`menledi,  keleshektegi  9-13  metrge  to`menlewi 
ku`tilmekte, qa`wiptin` ku`sheyiwi 10 ma`rtebege ko`teriliwi so`zsiz).  

 
apatshiliq  da`rejesinde  hawanin`  pataslaniwi.  Bug`an,  a`sirese  u`lken  qalalar  misal  bola  aladi: 
Parij, Madrid Rio-de -Janeyro, Tokio, Sidney, Toronto, London, Tegeran, Bangkok, N`yu Iork h.t.b.).  

 
jerdin` eroziyasi (15 protsenti izge qaytpasqa ketti).  

 
tog`aylardin` qiyraliwi (jil sayin 16, 8 million gektar tog`ay shawip alinadi.  

 
stixiyaliq  apatshiliqtin`  aqibetleri  (suw  basqini,  qurg`aqshiliq,  jer  silkiniwler,  dawillar, 
vulkanlardin` atiliwi h.t.b.).  
Tutas  alg`anda  ekologiyaliq  problema,  yadroliq  uristi  boldirmaw  problemasinan  keyingi  orindi 
iyeleydi.  
Tag`i bir  globalliq problema-  energetikaliq problema. Amerika  alim-ekologi V. Smil "u`sh kitti» 
ataydi. Olar: energiya, aziq-awqat ha`m bizdi qorshag`an orta, barliq qalg`anlari ekinshi da`rejede.  
1945  jildan  energiya  o`ndiriwdin`  sani  u`sh  ma`rtege  artti.  Rawajlang`an  ellerdin`  sani  (jer 
sharindag`ilardi  7  protsenti)  energiyanin`  70  protsenti  paydalaniladi.  Al  rawajalaniwdag`i  eller 


Yüklə 5,01 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   51




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə