Geologiya uzb



Yüklə 1,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/38
tarix08.04.2018
ölçüsü1,01 Mb.
#36587
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   38

 

 

48



48

balandligiga  boglik  ravishda  kirgok  yakinida  kurfazlar,  limanlar  va  lagunalarni  xosil  kiladi  va  keng 

sayozliklarni dengizdan ajratib kuyadi. 

Liman  va  lagunalardagi  uziga  xos  rejim  chukindi  yotkizish  jarayoniga  ta`sir  kursatadi. 

Chukurligi  sayoz  bulgan  katta  yuzalar  buglanishning  kuchli  bulishiga  olib  keladi  va  suvda  tuzning 

ortishiga sabab buladi. Masalan Kora-Bogaz-Gol lagunasida suvining shurligi Kaspiy dengizi suvining 

shurligiga nisbatan 20 marta ortik buladi. 

Laguna  yotkiziklari asosan ikki xil buladi. Kirgok buylab chiganokli kumlar, tuzlar va gipslar 

yotkiziladi, markaziy kismida organizm koldiklari bilan tuyingan illar yotkiziladi.   

Laguna  yotkiziklari  uzining  xosil  bulish  xususiyatlariga  kura  dengiz  fatsiyasidan  kontinental 

fatsiyaga utuvchi xisoblanadi. 

 

6-Mavzu. Kul va botkokliklarning geologik ishi

 

Suv bilan tuldirilgan okean, dengiz va kurfazlar bilan boglanmagan xavzalar kullar deyiladi.    



Kullarning  ishgol  kilgan  maydoni  bir  necha  gektardan  un  ming  kvadrat  kilometrlargacha,  chukurligi 

esa  10  sm-lardan  bir  necha  ming  metrlargacha  uzgarib  turishi  mumkin.  Kullar  turli  balandliklarda 

joylashadi.  Masalan,  Kaspiy  kuli-dengizi  dengiz  satxidan  28  metr  pastda  va  Pomirdagi  Sarez, 

Yashilkullari esa dengiz satxidan 3600 metr balandlikda joylashgan. 

Kullarning  maydoni,  chukurligi  va  joylashishi  buyicha  bir-biridan  fark  kilishi  kul 

chukurliklarining  xosil  bulishi  xilma-xilligi  bilan  boglik.  Kul  kotlovanlari  tektonik  jarayon, 

muzliklarning faoliyatidan, uchgan vulkonlar krateri, daryoning uzanlarida va dengizning faoliyatidan 

xosil bulishi mumkin. 

Kullar  suvining  almashish  xarakteriga  kura  okar  va  okmas  kullarga  blulinadi.  Okar  kullarda 

suvining  tuz  tarkibi  doimiy  uzgarmas  buladi.  Okmas  kullarda  suvlarining  tuz  tarkibi,  daryoning 

kuyilish  joyidan  uzoklashgan  sari  uzgarib  boradi.  Masalan  Balxash  kulida  Ili  daryosining  kuyilgan 

erida  suv  chuchuk,  shimoliy  va  sharkiy  kismida  esa  shur.  Kullardagi  faoliyat  dengiz  faoliyati  bilan 

uxshashdir.  Fakat  geologik  jarayonlarning  kullardagi  kulami  nisbatan  kichikdir.  Kullarda  xam 

dengizga  uxshash  daryo  suvi  tashib  keltirilgan  chukindilar  bilan  bir  katorda  kimyoviy  yoki 

biokimyoviy  chukindilar  yotkiziladi.  Okmas  kullarda  buglanish  ta`siridan  kup  mikdorda  kimyoviy 

chukindilar  tuplanadi.  El`ton  va  Boskunchok  kullarida  juda  kup  xajmda  natriy  va  kaliy  tuzlari 

tuplangan. Kupincha gips va kal`tsit, ayrim vaktlarda temir rudasi minerallari va boksitlar yotkiziladi. 

Organik chukindilardan kullarda chiganokli oxaktoshlar va diatomitlar yotkizilgan buladi. 

Kullar  uchun  mexanik  chukindilardan  tashkari  organik  il-sapropellar  xarakterlidir. Ulik 

organizmlar, kul tagiga yotkizilib buziladi va kislorodsiz sharoitda chiriydi uglevodorodga boy organik 

ilni xosil kiladi. 

Botkoklik  yotkiziklari.  Kupgina  botkokliklar  kullardan  xosil  bulgan.  Kullarning  sayoz 

kismida suvsevar usimliklar xosil buladi. Ulayotgan usimliklar suv ostiga chukadi va asta-sekin chiriy 

boshlaydi.  Kulning  asta-sekin  sayozlanib  borishi  bilan  usimliklar  kirgokdan  kul  markaziga  karab 

surilib boradi. Kul tagiga chukib asta-sekin kulni tuldirib boradi va botkoklikni xosil kiladi. 



Botkokliklar  er  osti  suvlari  satxining  xar  doim  yoki  uktin-uktin  kutarilib  turishi  xisobiga  xam 

xosil buladilar. 



Botkokliklar  ozukalanish  sharoitiga  va  usimliklarning  turiga  kura  balandlik  erlardagi  va 

pastkam erlardagi turlariga bulinadi (23-rasm). 

Pastkam  erlardagi  botkokliklar  er  rel`efining  chukurlashgan  kismlarida  joylashadi  va  yassi 

yoki  bukilgan  yuzaga  ega  buladi.  Ularning  ozukalanishida  atmosfera  yoginlaridan  tashkari  sizot  va 

daryo suvlari katnashadi. Xosil bulgan torf jinslari kam kaloriyali va uzidan kup kul ajratadi. 

Balandlik erlarda joylashgan botkokliklar junlarda joylashadi va kabargan  yuzaga ega buladi. 

Ular asosan atmosfera yoginlari xisobiga ozukalanadi. Atmosfera  yoginlari chuchuk bulganligi uchun 

bunday  botkokliklarda  asosan  zamburuglar  usadi.  Zamburuglarning  chirishidan  xosil  bulgan  torflar 

yukori kaloriyali va kam kul xosil kiladigan buladi. 

Birinchi  va  ikkinchi  tur  botkokliklaridan  tashkari  oralik  toifadagi  botkokliklar  xam  mavjud. 

Ularga pastkam va balandlik erlarga joylashgan botkokliklarning xususiyatlari xarakterlidir. 




 

 

49



49

                                                       

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

23-rasm . Ozukalanish sharoitiga kura botkoklik turlari 

A- dungliklarda joylashgan botkokliklar;  

B-pastkamliklarda joylashgan botkokliklar; 

V-oralik rel`efga joylashgan botkokliklar. 




 

 

50



50

6-Bob. Geoxronologiya. er pustining rivojlanish tarixi tugrisidagi asosiy ma`lumotlar. 

Geologik xaritalar va kesimlar

 

 



1-Ma`ruza  er pustining geologik tarixini urganish usullari 

2-Ma`ruza  Geologik xaritalar va kirkimlar 

Nazorat uchun savollar   

 

1-Mavzu. er pustining geologik tarixini urganish usullari

 

er  pusti  xosil  bulgan  vaktidan  boshlab  uning  rivojlanish  tarixi  va  konuniyatlarini  tarixiy 



geologiya fani urganadi. er pustining rivojlanish tarixini urganish kuruvchilar uchun nixoyatda muxim 

bulgan  tog  jinslarining  xossalarini,  ularning  yotish  va  tarkalish  sharoitlarini  aniklashga  imkoniyat 

yaratadi. 

Tarixiy  geologiya  fanining  asosiy  vazifalaridan  biri  tog  jinslarini,  xosil  bulish  vakti  buyicha 

tartibga  keltirib  geologik  xodisalarning  sodir  bulish  tartibini  urnatish  (geoxronologiya)  dan  iboratdir. 



Geoxronologiya nisbiy va mutlak turlarga bulinadi. 

Nisbiy  geoxronologiya  tog  jinslari  xosil  bulishining  va  geologik  xodisalarning  nisbiy 

uzluksizligini,  mutlak  geoxronologiya  esa,  u  yoki  bu  geologik  xodisalar  va  tog  jinslari  kachon  xosil 

bulganligini aniklashga va vakt birligida ifodalashga imkon beradi. 

Tog jinslarining nisbiy yoshini aniklash uchun jinslarning tarkibi, tuzilishi, katlamlanish tartibi, 

yotish  sharoiti,  katlam  yigindilarining  xususiyatlari,  uziga  xosligi,  fizik  xossalari,  xayvon  va  usimlik 

koldiklarini urganishga asoslanadi. 



Shunga muvofik tog jinslarining nisbiy yoshini aniklashning bir necha usullari mavjud. 

Stratigrafiya  usuli  tog  jinslarining  nisbiy  yoshini  aniklash  uchun  ularning  katlamlanish 

tartibining  ketma-ket,  uzluksiz  sodir  bulishiga  asoslanadi,  ya`ni  xar  bir  ostki  katlam  undan  yukorida 

joylashgan katlamga nisbatan kadimiy xisoblanadi. Bu usul katlamlarning  yotish sharoiti uzgarmagan 

xolda bulgan maydonlarda kullanilishi mumkin. 

Tektonik  xarakatlar  faol  rivojlangan  xududlarda,  ya`ni  jins  katlamlari  burmalangan,  uzilgan, 

surilgan erlarda bu usuldan foydalanish murakkablashadi. 



Petrografik  usul  tog  jinslarining  mineral  tarkibini  urganishga  asoslanadi.  Agar  geologik 

kesimlarda  bir  xil  mineral  tarkibga,  strukturaga,  teksturaga,  xosil  bulish  sharoitiga  ega  bulgan  jinslar 

kuzatilsa,  (masalan,  oxaktosh  yukorisida  gillar,  gillar  ustida  alevrolitlar  va  x.k.)  bu  tog  jinslarini  bir 

vaktda  (bir  tarixiy  davrda)  xosil  bulgan  deb  xisoblash  mumkin.  Bu  usul  bir-biriga  yakin  joylashgan 

kesimlarda  yaxshi  natija  beradi.  Uzok  masofada  joylashgan  kesimlarda  teng  yoshdagi  jinslar  xosil 

bulish sharoitiga kura turlicha xususiyatlarga ega bulishi mumkin. Bundan tashkari turli yoshdagi tog 

jinslari  bir  xil  petrografik  tarkibga  ega  bulishlari  mumkin,  chunki  er  yuzida  turli  davrlarda  uxshash 

sharoitlar kaytarilishi mumkin. Okibatda esa tog jinslarida uxshash belgilar xosil bulishi mumkin. Bu 

usuldan  magmatik  va  metamorfik  jinslarining  nisbiy  yoshini  aniklashda  xam  foydalaniladi.  Tektonik 

usulning asosida tektonik xarakatlar katta maydonlarda bir vaktda sodir buladi degan tushuncha yotadi. 

Katta kalinlikdagi jins katlamlari orasida bir-birlaridan nomuvofik yotish burchaklari bilan fark 

kiladigan kichik katlamchalar ajratiladi. 

Sungra  turli  kesimlarda,  teng  yoshli,  yotish  burchaklari  nomuvofik  kalin  katlamlar  orasida 

kichik  katlamchalar  ajratilishi  (24,25-rasmlar)  mumkin.  Bular  teng  yoshdagi  jinslar  deb  xisoblanadi. 

Lekin  oxirgi  ma`lumotlarga  kura  tektonik  xarakatlar  bir  vaktda  sodir  bulmasligi  va  turlicha  tezlikga 

ega ekanligi aniklangan. 

Natijada  jins  katlamlari  er  yuziga  turli  joylarda  va  turli  vaktlarda  chikadi,  turli  darajada 

yuviladi,  sungra  esa  bu  erlarning  bukilishi  natijasida  turli  yoshdagi  chukindi  jinslar  yotkiziladi,  ya`ni 

chukindi  yotkizish  yuzasi  xamma  erda  teng  yoshda  bulmaydi.  erlarning  kaytadan  bukilishi  katta 

maydonlarda  bir  vaktda  sodir  bulmaydi,  ya`ni  chukindi  yotkizish  xam  xar  xil  vaktda 

boshlanadi.                                               

                                                        




Yüklə 1,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə