Geologiya uzb
Yüklə 1,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Sedimentatsion suvlar nazariyasi.
- 4. Yuvenil suvlar nazariyasi.
- 2-Mavzu. er osti suvlarining yotish sharoiti buyicha tasnifnomasi
73 73 Sizot suvlarining ozukalanishi (turli chukurlikda, yoginning yillik mikdoriga nisbatan % xisobida) Punktlar Yoginning yillik
mikdori, mm
1 m 2 m 3 m 4 m Toshkent 437 35,8 21,4 11,1 4,0 Sirdaryo 305 31,6 18,9 9,8 3,5 Karshi
267 33,1 20,1 10,3 3,7
Nixoyat sizot suvlari sugorish dalalarida infil`tratsiya jarayoni xisobiga katta mikdorda, sugorish me`yorining 20-40% mikdorida ozuka oladi. Xozirgi vaktda er osti suvlarining xosil bulishida, atmosfera yoginlaridan tashkari er usti suvlari xam katta axamiyatga ega ekanligi aniklangan. Daryolarning kuyi okimida kup mikdordagi suvlar fil`tratsiyaga sarf buladi. Kuyi okimlarda daryolar kup mikdorda yotkiziklar yotkizadi va vakt utishi bilan daryoning uzani atrof erlarga nisbatan kutarilib koladi. Shu sababdan er osti suvlari daryo suvlarining xisobiga doimiy ravishda kupayib turadi. Bunday xodisa tog yonbagirlariga yakin joylashgan va suvni yaxshi utkazuvchi shagallardan tashkil topgan daryo okimlarining tashilish konuslarida keng rivojlangan buladi. 3. Sedimentatsion suvlar nazariyasi. Suv xavzalari ostida xosil bulgan chukindilar uta bushak sergovak buladi va ulardagi suvlarning mikdori 80-90% ga etishi mumkin. A.P.Lisitsin (1974 y.) ning xisoblariga kura yiliga okean va dengizlar turli manbalardan tubiga 26 mlrd. tonna chukindi yotkizilar ekan. Agar bu chukindilarning tabiiy namligi 70% ni tashkil kilsa,chukindilar tarkibidagi suv mikdori yiliga 60 km3 tashkil kiladi. Bu suvlarning kupgina kismi chukma xosil bulgandan sunggi birinchi yillarda xavzaga kaytariladi. Keyinchalik chukindilarning kalinligi ortishi yoki sedimentatsiya jarayoni diagenez jarayoniga utishi davrida chukindilar zichlanib boradi va birlamchi chukmadan tog jinsi xosil buladi. Zichlik ortib borishi bilan govaklik xam kamayib boradi va natijada chukindilardan erkin suv sikib chikarila boradi. Sikib chikarilgan suvning bir kismi chukindi xosil bulayotgan va chukma chukayotgan dengiz yoki chuchuk suvli xavzaga kayta kushiladi. Gillardan sikib chikarilgan suvlarning kupgina kismi kolektor-katlamlarga (kumlar, kumtoshlar, kisman oxaktoshlar) utadi va chukindi xosil bulayotgan maydonlar kutarilsa va kuruklikda aylansa,sikib chikarilgan suvlar tabiatdagi suvning aylanma xarakatiga kushiladi. Chukindidan tog jinsi xosil bulishi bilan va tog jinslarining zichlanishi, mineralogik tarkibining va strukturasining uzgarishi boskichida tog jinslaridan boglangan suvlar ajralib chika boshlaydi. Bu jarayonning tezlashuviga xaroratning 300S dan 2000S gacha kutarilishi sabab buladi va deyarli gil zarrachalari yuzasidan yuzaning tortish xisobiga joylashgan suvlarning deyarli xammasi ajralib chikadi va erkin xolatga utadi. Yukorida joylashgan katlamlarning bosimi ortishi tufayli bu suvlar suv utkazuvchanligi yukori jinslarga sikib chikariladi, gil zarralari yuzasidan mustaxkamrok boglangan suvlarning sikib chikarilgan kismi esa katagenez mintakasi mintakasigacha (60 km gacha) davom etadi. Bu chukma xosil bulishi va metamorfizm jarayonlarida xosil bulgan suvlar sedimentatsion (koldik) suvlar deb yuritiladi. Sedimentatsion suvlar yukori minerallashuvga ega va ularda erigan tuzlarning mikdori 150-300 g/litrga etishi mumkin. Sedimentatsion suvlarda erigan tuzlardan xlorli natriy tuzi kup uchraydi. Ilgari taklif kilingan gipotezalarga asosan, bu yukori minerallashuvga ega bulgan suvlar kadimiy dengiz suvlarining koldigi xisoblanadi. Bu suvlar dengiz xavzalarida chukindi yotkizilishi bilan bir vaktda xosil bulgan va uz tarkiblarini xozirgi vaktgacha uzgarmas tarkibda saklab kolishgan. V.I.Vernadskiy, N.K.Ignatovich, G.N.Kamenskiy, K.I.Markov, A.M.Ovchinnikovlarning fikricha, ma`lum tabiiy sharoitda katta chukurliklarda, katta xaroratda va bosimdagi uzgargan shur dengiz suvlari saklanib kolishi mumkin deb xisoblaydi. Ularning fikricha, tabiiy sharoitda dengiz suvlari keng tarkalgan. Ular chukindi xosil bulishi bilan bir vaktda yoki ilgari xosil bulgan dengiz chukindilariga sizib kirishi va chukindi diagenezi
74 74 jarayonida metamorfizatsiyaga uchrashi mumkin. A.Sulin, M.e.Al`tovskiy, D.S.Korjinskiy va boshkalar shur nomokop suvlarining xosil bulishiga va shakllanishiga dengiz suvining ishtirokini kisman yoki butunlay inkor kiladilar. 4. Yuvenil suvlar nazariyasi. Bu nazariya er osti suvlarining paydo bulishini, erning katta chukurliklarida uning ichki endogen kuchlari ta`siri ostida sodir buladi deb tushuntiradi. 1902 yilda avstriyalik geolog E.Zyuss yuvenil suvlar nazariyasini taklif kildi. Uning fikricha kupgina mineral suvlar, ayniksa issik va gazli suvlar magmadan suv bugining ajralib chikishi va ularni sovuk mintakalarda kondensatsiyaga uchrashi natijasida xosil buladi. Bu suvlar erning chukur tektonik yoriklari va darzlari orkali er yuzida mineral buloklar kurinishida paydo buladi deb tushuntiradi. Oxirgi vaktlardagi ilmiy tadkikotlar (N.N.Slavyanov, A.M.Ovchinnikov, S.I.Naboko) natijalari shuni kursatadiki, katta chukurliklarda joylashgan termal va mineral suvlar er pustining yukori mintakalari bilan yakin boglangan va atmosfera yoginlari va dengiz suvlari xisobiga xosil bulgan. Xozirgi vaktda kupgina olimlar magmadan yuvenil suvlarining xosil bulishini inkor kilmaydilar, lekin er osti suvlari umumiy muvozanatida ular juda oz mikdorni tashkil kilishini ta`kidlaydilar. Yuvenil suvlar nazariyasini keyingi vaktlarda akad. A.P.Vinogradov uz asarlarida rivojlantirdi va maxsus tajribalar utkazdi. Laboratoriya sharoitida er mantiyasi moddasining erishi va ulardan gaz ajralishi jarayonini tikladi. Tajriba natijasida, birinchi vodorod ajralib chikishi, sungra suvda erigan gazlar (H2S) ajralib chikishini isbot kildi.Bu birikmalar sungra Dunyo okeanini va er atmosferasini xosil kilgan. Shunday kilib suv va gazlar mantiya moddasining kizdirib erigandagi ajralib chikkan maxsulotidir. Utgan zamonlarda bizning planetamizda kup sonli vulkonlar xarakat kilgan, shuning uchun planetamizning butun yuzasini erish va gaz ajralib chikish jarayoni koplagan. Shuning uchun okean suvlari erning chukur kismlaridan suvning ajralib chikishi xisobiga xosil buladi deb ta`kidlaydi A.P.Vinogradov. Tarixiy davrlarda er yuzida tarkalgan yuvenil suvlar mikdori planetamizning suv kobigini xosil kilish uchun etarli ekanligi xisoblar orkali isbot kilindi. Xozirgi vaktda xam yuvenil suvlar xosil bulayotganligini vulkonlarning faoliyatini kuzatish kursatayapti. Shunday kilib, yuvenil suvlar nazariyasi tarafdorlari planetamizning suv kobigini va boshka suv katlamlarini xosil kilishda yuvenil suvlarni asosiy manba deb xisoblaydilar. A.N.Semixatov (1947y.) er osti suvlarini xosil bulishi tarixini urganib, fanga "Gidrogeologiya davri" tushunchasini kiritdi. Xozirgi vaktda er osti suvlarining xosil bulishini ma`lum bir geologik davrda sodir buladigan, ikki boskichda utadigan jarayon deb tushuniladi. Birinchi boskich sedimentatsion- diagenetik boskich - bu erda erlarning pasayishi va chukmalar xosil buladi va sedimentatsion suvlar xosil buladi; ikkinchi boskich infil`tratsion (kontinental) - bu erda xududlarning kutarilishi, turli suvlarning aralashuvi va sedimentatsion suvlarning buzilishi ruy beradi.
Xozirgi vaktda er osti suvlarining kup tasnifnomalari mavjud, chunki er osti suvlarining yotish sharoiti murakkab, turli tuman va turli turdagi er osti suvlarini ekspluatatsiya kilishga kuyiladigan talablar turli tumandir. er osti suvlari, paydo bulishi, yotish sharoiti,gidrodinamik kursatkichi, suvli katlamlarning litologik tuzilishi, suvli katlamlarning yoshi va boshka belgilariga karab sinflarga bulinadi. Biz ishlab chikarishda keng kullaniladigan tabiiy sharoitni tulikrok xisobga olgan er osti suvlarining yotish sharoiti buyicha tuzilgan A.M.Ovchinnikov va P.P.Klimentovning tasnifnomasini kurib chikamiz. Bu tasnifnomada er osti suvlari yotish sharoiti buyicha 3 sinfga bulinadi: 1) aeratsiya
Aeratsiya mintakasidagi suvlar baxor faslida xosil bulib odatda vaktinchalik buladi. Bu suvlar uchun suv utkazmaydigan katlam vazifasini suvni yomon utkazadigan linzasimon katlamlar (kumok tuprok, gilli tuprok va boshkalar) utaydi. Sizot suvlari er yuzasidan uncha katta bulmagan Yüklə 1,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|