45
Ġxtisaslı divanlar təsərrüfatın mü xtəlif sahələrini idarə ed irdilər, ölkənin baĢ
mustovfisi
tərəfindən idarə o lunan istifa divanı dövlət gəlirlərinin
müəyyənləĢdirilməsi, toplan ması və xərclən məsi ü zrə ü mu mi mühasibat aparırdı.
Uluq bitikçi ölkənin ə mla k rə isi sayılırd ı, dövlət sərvətlərinin cəmlən məsi və
xərclən məsinə cavabdeh idi. MünĢi əl-məmalik dövlət sənədlərinin tərtibi ilə
məĢğul olur və xarici dövlətlərlə əlaqələri tənzimləyirdi. Dövlət xəzinələri üç nəfər
tərəfindən idarə olunurdu: nazir dövlət xəzinəsinin məsrəflərinə, müĢrif xəzinənin
gəlirlərin in toplanmasma cavabdeh idi. Xazen (xəzinədar) isə xəzinənin varidatın ı
mühafizə edirdi. Ġsfəhsalar dövlətin təhlü kəsizliyin i təmin etməli, Ģəhərləri
qorumalı, asayiĢə, dövlət qanunlarının düzgün ic rasına nəzarət et mə li id i. Dövlət
arbitra jla rı (həkə m ə l-məla lik) məhkə mə proseslərinə nəzarət edir, mübahisələrin
qanun çərçivəsində həll olun masına çalıĢırd ı. Bayrat divanı istifadəsiz qalmıĢ
torpaqların qeydə alınması və istifadə olunması, imarət divanı tikinti iĢləri, məsas
divanı sənətkarlıq iĢləri ilə məĢ ğul olurdu. Dövlət sikkə xanala rın ın iĢi üçün xüsusi
rəis məsuliyyət daĢıyırdı. Ticarət iĢləri məlik ət-tüccarın ixtiyarında id i. Ölkədə
rabitə iĢlə ri ya m sistemi ü zrə aparılırd ı. Əsas yollarda hər 3 fərsə xdən bir (tə xminən
20 kilo metr) dayanacaqlar (yamlar) təĢkil olun muĢdu. Rabitə iĢləri bir yandan
digərinə ötürülmə vasitəsilə həyata keçirilirdi.
Dövlətin ərazisi vilayətlərə, onlar isə öz növbəsində tümənlərə bölün müĢdü.
Tümən hərbi və in zibati bölgü baxımından eyni ərazini əhatə edirdi. Azərbaycan
müstəqil v ilayət kimi 9 tü mənə ayrılmıĢdı və onların hər b iri ölkənin iri
Ģəhərlərindən birinin adı ilə, məsələn, Təbriz tüməni, Ərdəbil tü məni, Naxçıvan
tüməni və s. adlan ırd ı.
Vilayətlərin idarəsi hakimlərə həvalə olun muĢdu. Vilayət və Ģəhərlərdə
hərbi caniĢinlər də mövcud idi. Vilayətlər mərkəzi dövlət idarəsi sistemi
çərçivəsində idarə olunurdu. Mərkəzi dövlət aparatındakı bütün divanlar vilayətlər,
daha sonra isə Ģəhərlər üzrə Ģa xə lənird i. Vilayət və Ģəhərlərdə hakim, hərbi can iĢin,
vəzir, qazı, müstovfı, bitikçi, nazir, müĢrif, isfəhsalar və s. kimi mərkəzi orqanların
nümayəndələri ilə yanaĢı, mütəsərrif, Ģəhnə, qələmi, müqənnən, müəddil, mühəssil
kimi vəzifəli məmu rlar mövcud id i.
Vilayətlərdəki dövlət və səltənət torpaqlarının idarəsi müqatiəyə (icarəyə)
verilirdi. Ġcarədarlar (mütəsərrif) adətən, 3 il müddətinə təyin olunurdular. ġəhnələr
vilayətdə və Ģəhərdə asayiĢi qoruyurdular. Qələmi mərkəzi dövlət aparatındakı uluq
bitikçi vəzifəsinə uyğun idi. Müqənnən vilayətlər ü zrə dövlət torpaqlarının həcmini
müəyyənləĢdirir və bu barədə xüsusi kitablar - "Qaunnamə" lər tərtib edird i. Kənd
yerlərində bu iĢi mütəlliqan adlı məmurlar görürdülər. Mühəssillər yerlərdə dövlət
46
vergilərin in toplanılması və mərkəzi divana təhvili ilə məĢğul olurdular. Gənclərin
idarəsi iĢi kənd rəislərinə həvalə edilmiĢdi.
Ölkənin dini iĢlərinin idarəsi baĢ ruhani təĢkilatının sərəncamında idi. Bu
təĢkilata elxanın xüsusi fərman ına əsasən təyin olunan qazı əl-qü zzat (qazılar
qazısı) baĢçılıq edird i. Mərkəzi din i təĢkilatda dörd aparıcı qazı mövcud idi.
Onların hər biri islamın ən ço x seçilən təriqətlərindən birini (Ģafeiləri, malikiləri,
hənəfiləri və hənbəliləri) təmsil edirdi. Qazı əl-qüzzat həmin qazıların tərkibindən
seçilirdi. Dövlətin baĢ qazısı dini mühakimələrin aparılması, beyt əl-malın
(xəzinənin) mühafizəsi, vəqf gəlirlərinin toplanılması və məsrəfı üzərində nəzarəti,
kəbin kəsilməsi, ölkədə islamın in kiĢafı və s. vəzifələri yerinə yetirirdi.
Vilayət və Ģəhərlərdə vilayət və Ģəhər qazıları mövcud idi. Nahiyə və kənd
qazıları mühakimə iĢlərinə baxmaq hüququna malik deyildilər. Ġcma halında
yaĢayan qəbilə, tayfa və ya qrupların xüsusi qazılan (qaziye xeyl -xane) vard ı.
Müsəlman əhlindən zəkatın toplanılmasına zəkat amili, qeyri-müsəlmanlardan
cizyə toplanılmasına cizyə mütəsərrifi cavabdeh idi. Ehtisab təĢkilatı və onun
baĢçısı mühtəsib təqribən Ģəhərin bütün ictimai-iqtisadi, mədəni və mənəvi
həyatına nəzarət edirdi.
Dövlətin mərkəzi din i təĢkilatında vəqf divanı mövcud idi. Vəqflər dövlət
vəqfləri və seyid vəqfləri olmaq la iki yerə bölünürdü. Dövlət vəqfləri qazı əl-
qüzzatın nəqibi tərəfindən, seyid vəqfləri isə seyidlərin baĢ nəqibi (nəqib ən -
nüqabai sadat) tərəfindən idarə olunurdu. Ayrı-ayrı vəqflər mütəvəllilərin
ixtiyarında idi. Vəq fin əmlakı beyt əlmal adlanan xəzinələrdə saxlan ılırd ı.
XIII-XIV əsrlə rdə Azərbaycanda Ya rğu və ġəriət məhkə mə ləri fəaliyyət
göstərirdi. Əslində onlar dövlətin vahid məh kəmə sisteminin mü xtəlif qolları idi.
Hər iki məhkəmənin sədrləri elxan tərəfindən təyin olunurdu. Yarğu məhkəmələri
Çingiz xanın " Yasa"sının tələblərinə əsasən mühakimə aparır və monqol-türk
qəbilələrinə məxsus Ģəxslər arasında baĢ vermiĢ mübahisələri həll edirdi.
Monqollarla yerli əhali arasındakı mübahisələrə də Yarğu məhkə mə lərində
baxılırdı. Yarğu məh kəmələrində elxan müstəsna səlahiyyətə malik idi və hər bir
məsələni ö z iradəsinə uyğun surətdə müstəqil həll edə bilərdi. Mühüm dövlət
əhəmiyyəti kəsb edən məsələlərə qurultayda baxılırdı və belə hallarda elxan baĢ
hakim mövqeyində dururdu. Hərbi bölmələrdə mühakimə iĢlərinə baĢ əmir, tü mən
əmiri və yarquçilər baxırdılar. Məhkəmələrdə isfəhsalar, Ģəhnə və b. məmurlar
iĢtirak edirdilər. Məhkəmələrin qərarları yu xarı məqamlar, mühüm hallarda isə
elxan ın özü tərəfindən təsdiq olunmalı id i.
Yerli əhaliyə aid olan mübahisələrə Ģəriət qanunlarına əsaslanan qəza
məh kəmələrində baxılırdı. Məhkəmə prosesi beĢ mərhələdən keçird i: məh kəməyə