İ. A. Axundov
Yüklə 0,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
89
(1483-1556) böyük bir ehtirasla öyrənir və onun anatomik fikirləri barədə kitab yazır. “Füzuli təfəkküründə anatomiya izləri” adı ilə buraxılan bu əsər sözün tam mənasında yüksək elmi səviyyədə yazılmışdır. Axı Füzuli indiyə qədər böyük şair və filosof kimi tanınıb; onun anato- miya ilə bağlı mülahizələri haqda heç kəs yazmamışdır. Doğrudur, o, hələ əvvəlki yazılarında da (1977-1988) Füzulinin anatomik fikir- lərinə toxunmuşdur. Lakin bu kitabda məsələ daha ətraflı təsvir edi- lir. Müəllif göstərir ki, Füzuli dövründə yəni Renessans dövrünə qədər anatomiyanın fəlsəfi mahiyyəti hələ öz mövqeyini itirməmiş- dir. Sonra o, əlavə edir ki, müasir anatomiyanın əsası da məhz hə- min dövrdə-Füzuli dövründə Avropada (İtaliyanın Padua şəhərində) Vezali tərəfindən qoyulmuşdur. Lakin Bağdadda yaşayan Füzulinin bu işlərdən xəbəri olmayıb. Buna görə də Füzuli Qədim Yunanıs- tanda əsası qoyulan fəlsəfi anatomiyanın bəzi məsələlərinə toxunur. Belə ki, o vaxtlar (XVI əsr) Bağdad da qədim yunan filosofları çox- dan öyrənilirdi. Füzuli isə həmin filosofları-Herakliti, Empedoklu, Demokriti, Platonu, Aristoteli və başqalarını yaxşı tanıyırdı. Bu haqda “Mətlə”ül-e”tiqad” (“E”tiqata giriş”) əsərində Füzuli öz fikirlərini veribdir ki, bunlar da kitab da ətraflı təhlil edilir. Bu kitabı yazarkən müəllif Füzulinin başlıca olaraq aşağıdakı əsərlərinə əsaslanıb: “Mətlə”ül-e”tiqad”, “Səhhət və Mərəz”, “Yed- di cam”. Sonra o, əlavə edir: “Əlbəttə, Füzuli anatom olmayıb, bu sahədə elmi axtarışlar aparmayıb və insan meyitlərini tədqiq etmək fikrinə də düşməyib”. Füzuli öz əsərlərində anatomiya izlərini qələ- mə alanda bəlkə də anatomiya haqqında heç düşünməyibdir. Lakin biz bu əsərləri oxuyarkən onları yenə də başa düşmürdük. M. S. Ab- dullayevin bu kitabını oxuduqdan sonra Füzulinin anatomiyaya dair fikirləri haqqında tam məlumat yaranır. Müəllif göstərir ki, Füzuli anatomiyanın yalnız Renessansdan əvvəlki inkişaf səviyyəsindən danışır. Bu da başlıca olaraq fəlsəfi xarakter daşıyır. Hər şeydən əvvəl Füzuli qədim yunan filosofu və həkimi Empedoklun fikirlərinə müraciət edir. Füzuli göstərir ki, canlı varlıqları, o cümlədən insan orqanizmində quruluş əsasını 90
dörd ünsür (od, hava, su, torpaq) təşkil edir. Sonra müəllif “Yeddi cam” əsərinə toxunur və əlavə edir: “Füzuli də Empedokl kimi özünün həmin fikirlərini poetik formada və aşağıdakı kimi verir: gülmüşəm hər vaxt, Bəzən də ki, atəşlər ilə eylədim ülfət. Bəzən ulu torpaqdan alıb, nəşvü-nümanı, Bəzən də sudan toplayaraq zövqü-səfanı, Sərkəştəliyin bayrağını ərşə ucaltdım, Şadlıqlar içində göyərib qol-budaq atdım”. Şerdə “hava” sözü yel kimi qeyd olunub. M. S. Abdullayev daha bir incəliyi açıqlayarkən yazır: “Füzuli də dörd element haqqındakı fikirlərində atəşə üstünlük verir. Sonra müəllif istər Empedoklun və istərsə də Füzulinin belə mövqeyinin bizim qədim tariximizlə, yəni “Avesta”ilə bağlı olduğunu geniş izah edir. O, qeyd edir ki, Füzuli də Empedoklda olduğu kimi həmin ünsürlərin bir- birilə birləşməsini “məhəbbətlə” (“Avesta” dili ilə desək, “xeyirlə”) və onların ayrılmasını “ədavətlə”, ya “şərlə” izah etməyə çalışır. Orqanizmin canlılığının ruhdan asılı olduğunu Füzuli də qəbul edir. Bu məsələni M. S. Abdullayev ətraflı təhlil edir və Füzuli təfəkkürü ilə istər Aristotel və istərsə də Platonun mövqeləri arasında qarşılıqlı rabitəni izləyir. Sonra müəllif “Mətlə”ül-e”tiqad” əsərində Füzulinin aşağıdakı fikrini verir: “Bitki mineraldan inkişafı ilə, heyvan bitkidən hərəkəti ilə, insan heyvandan əqli və ixtiyarı ilə ... üstündür”. Müəllifə görə Füzuli qədim yunan fəlsəfəsinə dərindən bələd olduğu üçün anatomiyanın təkamül prinsipləri haqda belə düzgün mövqe seçə bilmişdir. Kitabda göstərilir ki, Füzuli insan orqanizminin vacib orqan- ları-beyin, ürək, ağciyər, qaraciyər, dalaq və s. orqanlar haqqında 91
“Səhhət və Mərəz” əsərində alleqorik tərzdə ətraflı mülahizələr verir. Bu əsərdə habelə bədənin ayrı-ayrı hissələri-qarın, böyrək, baldır və ümumiyyətlə, ətraflar haqqında da danışılır. Beş duyğu orqanlarının adlarını çəkir və onlara öz münasibətlərini bildirir. Xarici və daxili duyğulardan söz açır. M. S. Abdullayev bütün bu məsələləri müasir anatomiya baxımından məharətlə izah edir. “Səhhət və Mərəz” əsərində anatomiya izləri daha qabarıqdır. Müəllif göstərir ki, bu əsərdə anatomiya haqqındakı mülahizələr, daha doğrusu insan orqanizmi və onun ayrı-ayrı orqanları başlıca olaraq ruh ilə əlaqəli şəkildə verilir. Füzuli “Səhhət və Mərəz” əsərində orqanizmin adını heç vaxt çəkmir, onu insan adlandırır. M. S. Abdullayev bu kitabda da Füzulinin ürək haqqındakı mülahizələrinə toxunur və ona xüsusi yer verir. O göstərir ki, Füzuli ürəyə çox vacib və lazımi orqan kimi baxır. Ürəkdə iki növ fəaliy- yət izləyir, bir tərəfdə ümid, fərəh, məhəbbət və digər tərəfdə ədavət, qorxu və qəm. Əsas cəhət ondadır ki, Füzuli insanı sağlam görmək istəyir, o, çalışır ki, insanın orqanları norma çərçivəsində işləsin, yəni fərəh, məhəbbət, kinə və ədavətə üstün gəlsin. Bütün bu deyilənlərdən belə bir qənaətə gəlmək olar ki, Füzuli tibb elmini, daha dəqiq desək anatomiyanı bilib və bu haqda müvafiq əsərlə- rində məlumatlar verib. Beləliklə, M. S. Abdullayevin”Füzuli təfəkküründə anatomiya izləri” əsəri tibb elminə hədiyyə olmaqla yanaşı, füzulişünaslığa təqdim olunmuş qiymətli tədqiqatdır. 2000-ci ildə M. S.Abdullayevin daha bir sanballı monoqra- fiyası “Qalenizm və Renessans anatomiyasının iztirabları” əsəri işıq üzü gördü. Tibb tarixində bu mühüm problem haqqında ilk dəfə M. S. Abdullayev tədqiqat apardı və tutarlı monoqrafiya qələmə aldı. Əsərdə yalnız tibb elminin ümumiyyətlə anatomiyanın deyil, onunla bilavasitə bağlı olan incəsənətin də renessans dövrünə keçdiyi çətinliklərdən bəhs edir. Yüksək elmi mövqedə və fəlsəfi baxımdan düzgün təhlil edilən bu kitab giriş və üç fəsildən (Qalen və qa-
Yüklə 0,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|