İşçi heyəti: Redaksiya heyəti: Vahid Axundov (iqtisad elmləri doktoru, professor), Ziyad Səmədzadə
Yüklə 4,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Texnoloji səbəblər.
- Bir neçə məhsulun birgə istehsalının formaları.
Yeniliklərin rəqabət qabiliyyətlilik ehtiyatı (R) onun istehsalına çəkilən məs- rəflərin azaldılması və ya istehlak dəyərinin artırılması ilə təmin olunur. Burada, R - məhsulun rəqabət qabiliyyətlilik ehtiyatı İ d - məhsulun istehlak dəyəri (alıcının məhsuldan aldığı fayda ilə müəyyən olunur) İ q - məhsulun istehlak qiyməti (məhsulun satış qiyməti və istismar xərcləri). Əvvəlki bölmədə göstərilən istehsal xərclərinin bir qisminin məhsul vahidinə düşən hissələri istehsal həcmindən asılı olaraq dəyişir. İstehsalda əlavə edilmiş dəyər göstəricisini əslində əlavə dəyərin yaranması üçün çəkilən xərclər göstəricisi kimi qəbul etmək olar. Son istehlakçı uzunmüddətli məhsulu alarkən, həm də məhsulun istismarı xər- clərini ödəyərkən ƏDV ödəməli olurlar. ƏDV yeni məhsulun rəqabət qabiliyyətini azaldan amil hesab olunur. Bu fikri aşağıdakı mülahizələrlə izah edək: yeni məhsulun maya dəyəri həyat dövrünün “artım” və “yetkinlik” mərhələsində olan mövcud (köhnə) məhsulların eyni adlı göstəricisi ilə müqa - yisədə yüksək olur; ƏDV təbiətinə görə tələbatın ödənilməsi xərclərinə - yəni məhsulun istehlak qiymətinə daxil edilir. Məhsulun ödədiyi vergi məbləğlərinin azaldılması üzrə daxili amillərə məhsul- darlığın artırılması, “miqyas” və “təcrübə” effektlərini aid etmək olar. “Miqyas” ef- fektinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, müəssisənin ölçülərinin artımı nəticəsində məhsul vahidinə məsrəflər azalır. Qeyd etmək lazımdır ki, xərclərin azalması müəs- sisənin ölçüsünün müəyyən səviyyəyə qədər artması zamanı baş verir və bu səviyyədən sonra həmin proses əks istiqamətdə davam edir. Müəssisənin ölçülərinin artması ilə xərclərin azalması bir neçə səbəblə izah olunur [7, 8]: 1. Texnoloji səbəblər. Təcrübə göstərir ki, iqtisadiyyatda mütərəqqi dəyişiklik- lərin baş verməsi və iri müəssisələrin yaranması rəqabət qabiliyyətli məhsulun ucuz və kütləvi istehsalına imkan verən yeni texnologiyanın və ya yeni məh- sulun ixtirası nəticəsində baş verir. Ən məhsuldar avadanlıqlar iri müəs- sisələrdə istifadə olunurlar. İstilik elektrik stansiyalarının, kimyəvi reaktorların və başqa bu kimi avadanlıqların səmərəliliyi onların (fiziki təbiətinə görə) ölçüləri ilə mütənasib olur. Burada dəyər amilləri də mühüm rol oynayırlar. Adətən məhsuldar avadanlıqların qiyməti yüksək olur. Buna görə də belə avadanlığı almağa ancaq iri müəssisələrin gücü çatır. Digər tərəfdən, bahalı avadanlığın istismarı adətən iri həcmli istehsalda səmərəli olur. 2. ıxtisaslaşmanın faydaları. Iri həcmli istehsal ixtisaslaşma səviyyəsinin art- 107 AZƏRBAYCANIN VERGİ JURNALI. 4/2012. İ.Seyfullayev. Əlavə dəyər vergisinin müəssisələrin innovasiya fəaliyyətinə təsiri 108 masına imkan verir. Bu zaman avadanlığın və işçi qüvvəsinin ixtisaslaşma səviyyəsi xüsusilə yüksəlir. Əgər istehsal həcmi kiçikdirsə, əməliyyatların çoxu ya əl əməyi ya da universal avadanlıqlarla həyata keçirilir. 3. Bir neçə məhsulun birgə istehsalının formaları. Bəzi hallarda müəssisələrdə tullantılar, əlavə məhsullar və boş dayanan avadanlıqlar o qədər çox olur ki, onlardan istifadə etməklə əlavə xərclər çəkmədən yeni məhsullar istehsal etmək olur. “Miqyas” effektinin mövcudluğu heç də o demək deyil ki, müəssisə sonsuz həcmdə böyüyə bilər. Bir çox iri müəssisələrdə texnoloji üstünlüklər zaman keçdikcə “zəif yerlər”çevrilirlər. İstehsal proseslərində əsas texnoloji xəttin məhsuldarlıq artımı ilə ayaqlaşa bilməyən köməkçi, nəzarət, yükləmə-boşaltma və digər belə əməliyyatlar işin ahəngdarlığını pozur. Həddən artıq ixtisaslaşma və bir neçə məh- sulun birgə istehsalı da əks istiqamətdə təsir göstərə bilər. Həddən artıq ixtisaslaşmış istehsal bazarda baş verən dəyişikliklərə cəld reaksiya göstərə bilmir. Əlavə məh- sulların istehsalı isə texnoloji xəttin dəyişdirilməsi üçün vaxt itkilərinə və məhsul- darlığın azalmasına gətirir. Beləliklə, müəssisənin ölçüləri müəyyən həddi keçdikdən sonra “miqyas effekti” əks istiqamətdə təsir göstərməyə başlayır və məhsul vahidinə istehsal xərcləri artmağa başlayır. Qeyd olunan hadisə iqtisadi sistemin daxilində yeniliyə şərait yaradan mexanizmin obyektiv mövcudluğu barədə fikir söyləməyə əsas verir. İstehsal xərclərinin sabit və ya daimi xərclər kimi adlanan hissəsi iri müəssisələrin fundamental güc mənbəyi kimi qəbul olunur. Məlumdur ki, sabit xərclərə istehsal həcmindən asılı olmayaraq dəyişməyən xər- clər aid edilir. Bu xərclər hazır məhsulun qiymətinə daxil edilməklə ödənilir. Sabit xərclərə icarə haqqı, amortizasiya ayırmaları, idarə heyətinin əmək haqqı fondu, ETSKI xərcləri, idarə aparatının saxlanması xərcləri və digər xərclər aid edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, zaman keçdikcə sabit xərclərin həcmi də dəyişir. Ona görə də bu xərcləri adətən şərti–sabit xərclər adlandırırlar. Sabit xərclərin elə bir hissəsi də mövcuddur ki, onlar daim dəyişməz qalır. Nü- munə üçün, müəllifin kitab yazmağa sərf elədiyi əmək həmin kitabın tirajından asılı olmayaraq dəyişmir. Belə xərcləri qeyri-şərti sabit xərclər adlandırırlar. Məhz bu xərclər iri müəssisənin əsas güc mənbəyidir: istehsal həcmi artdıqca bir məhsula düşən qeyri-şərti sabit xərclər azalır və məhsulun rəqabət qabiliyyətliliyi yüksəlir. Ameriakalı iqtisadçı Alfred Çendler (1918-2007) “Miqyas və artım” («Scale and Scope») adlı əsərində iri şirkətlərin yaranmasını “miqyas effekti” və “istehsalın artımı” kimi iqtisadi kateqoriyalarla izah etmişdir. A.Çendler inkişaf etmiş ölkələrin iri şirkətlərinin yaranma və inkişaf tarixini təhlil edərək «əmtəə axını konsepsiyası»nı irəli sürmüş və uzunmüddətli dövrlər üçün sabit xərclərin mövcudluğunu qeyd edərək məhz həmin xərclərin iri müəssisələrin səmərəlilik mənbəyi olduğunu bildirmişdir. Onun tədqiqatlarından məlum olur ki, sabit xərclərin elə növləri vardır Yüklə 4,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|