KəXRİ valehoğlu qarapapaqlar

FƏXRİ VALEHOÖLU
dən azad  olunurdular.  Ancaq götürdükləri  öhdəlikləri pozduqlan 
təqdirdə  vergi  imtiyazlarından  və  aldıqları  torpaq  sahələrindən 
məhrum olurdular;
2) 
H ərbi  geyimi  (hakimiyyətlə  razılaşdırılmış  nümunə  əsa­
sında)  və  süvar  olacaqları  atlan  Həmidiyyələrin  özləri  təşkil 
edirdilər.  Onlann  əsgəri  mundiri  milli  geyimlərinə uyğun hazır­
lanırdı;
3) 
Bu  alaylarda hərbi  xidmət müddəti  23  il  idi  və aşağıdakı 
üç hissəyə bölünürdü:  a) 3  il ihzariyyə;  bu xidmət dərəcəsinə  17 
yaşlı  yeniyetm ələr  qəbul  olunurdu  və  onlar  hərb  sənətinin 
sirlərinə yaşadıqlan nahiyələrdə yiyələnirdilər; b)  12 il nizamiy- 
yə;  bu  hissədə  20  yaşından  32  yaşa  qədər  gənclər  xidmət edir­
dilər. Onlar tez-tez hərbi təlim lərə toplanırdılar və hökümətin ilk 
çağırışındaca  24  saat  ərzində  tam  əsgəri  təchizatla  döyüşə hazır 
olmalı  idilər;  c)  8  il  ehtiyatiyyə;  bu  dərəcədə  33-40  yaşındakı 
süvarilər qulluq edirdilər.  Onlar təlimlərdən  azad olunurdular və 
dövlət  tərəfindən  yalnız  fövqəladə  tələbat və  ehtiyac  duyulduq­
da çağırılırdılar;
4) 
Həmidiyyə kavaleriyalarına (süvarilərinə) dövlət silahları 
yalnız hərbi  təlim  üçün  verilirdi.  «Nizamiyyə»  və  «ehtiyatiyyə» 
hissələri  üçün  dövlət  silahlan  və  döyüş  sursatları  onların  qərar­
gahı yaxınlığında yerləşən nizami ordu bölmələrinin depolannda 
(anbarlannda) saxlanılırdı;
5) 
Alaylar hərbi  təlimlərə  hər il  üç  aylıq  müddətə  toplanır­
dılar.  Sonradan  bu  toplantı  dövrünü  beş-altı  həftəyə  endirmək 
nəzərdə  tutulurdu.  Hərbi  təlimlər üçün  lazım  olan  vəsait  dövlət 
xəzinəsindən ayrılırdı;
6) 
Həmidiyyə  müttəhimləri  xüsusi  hərbi  məhkəm ədə 
mühakimə olunmalı idilər;
7) 
H ər  alay  3-6  bölükdən,  hər  bölük  3-4  taqımdan,  hər 
taqım  isə  20-30 süvaridən  ibarət idi.  Beləliklə  ən kiçik alay  180 
atlıdan,  ən  böyük  alay  isə  720  atlıdan  təşkil  olunmuşdu.  Alayla­
rın çoxunda isə 500-512 süvari  cəmləşmişdi;
8) 
Həmidiyyə  alaylarına  komandan  və  h ər  bölüyə  bir  teli- 
matçı  nizami  süvari  dəstələrin  zabitlərindən  təyin  olunurdu.
72
QARAPAP AQLAR  VƏ ONLARIN X IX  ƏSR HƏRB TARİXİ
Sərhədyanı  dəstələrdə belə zabitlərin əksəriyyəti  Şimali  Qafqaz 
əsilli idilər.’
1899-cu  ilin  sonunda  qarapapaqlardan  ibarət  3  Həmidiyyə 
alayı  (14  bölük)  türk  ordusunun  Zəki  Paşanın  komandanlığın- 
dakı  I V  korpusuna  daxil idi?  Bu alaylar barədə  ətraflı  bilgi  rus 
ordusunun mərkəzi  qərargahının kapitanı  P.  Averyanovun  tərtib 
etdiyi cədvəldə əks olunub:
«6 №-li.  (4 bölük).  Qərargahı Qarakilsədədir (Ələşgird vadi­
si).  Bu alay Saraclı  qarapapaqlarından komplektləşdirilib, star­
şinaları (kəndxudalan) Kələsur (Güləsor) kəndində yaşayıb  Qa- 
rakilsədə  də  tez-tez  görünən  Saraclı  Əli  bəydir.  Əli  bəy  son 
m üharibədən  (1877-ci  ildən -  F .V )  qabaq  İrəvan  quberniyasın­
dan mühacirət edib.  (Qeyd edək ki, o çağlarda İrəvan quberniya­
sına  daxil  olan  Şərur  mahalının  Sədərək  kəndi  yaxınlığında  və 
İrəvan şəhəri  civannda SaracMSaraşdı kəndləri olub -  F.  V.)
7 № -li  (4 bölük).  Alayın qərargahı Dodaqdadır (Antabdadır). 
Bu alayı tə rə k ə m ə   qarapapaqları təşkil edirlər, onlann başçıla­
rı  Diriİc  kəndində  yaşayan  Tacdan  ağadır.  Bu qarapapaqlar Ru­
siya köçkünləridir.
40  №-li  (6  bölük).  Alayın  qərargahı  Sivasdadır.  Başçısı  - 
M ehralı  b əy » .3
Qarakösə  civannda yerləşmiş  qarapapaqlann  formalaşdırdığı 
və h ər biri 4 bölükdən ibarət olan  Ə li  b ə y   rəhbərliyindəki VI, 
eləcə d ə T a c d a n   a ğ a   rəhbərliyindəki VII Həmidiyyə süvari 1
 2
 3
1 П. И.  Аверьянов. Курды в войнах России с Персией и  Турцией в течении 
19- ой столетия, Tiflis,  1900, s. 244-247,262.
2 Yenə orada, s. 254.
3 Yenə orada, s.  136.
73

---

General  Həsən bəy Ağalarov
General  İlyas Ağalarov
General Həsən bəy 
Yadigarov
Tiflisdə  M.  F. Axundzadənin 
qəbirüstü abidəsi
QARAPAPAQLAR  VƏ ONLARIN X IX  ƏSR HƏRB  TARİXİ
40-cı Qarapapaq  Həmidiyyə alayının  komanda  heyəti.  Sivas,  1890-cı il 
(oturanlar arasında  soldan  üçüncü alayın  komandanı  Mehralı bəydir).
alayları  təbii  ki,  hakimiyyət  çevrələrinə  və  bir  başa  Sultan 
sarayı  Dolmabaxçaya  yaxınlığı  ilə  tanınan  savaş  qazisi,  zəngin 
hərbi  təcrübəyə  malik  şöhrətli  kavaleriya  generalı,  6  bölükdən 
ibarət  40-cı  Həm idiyyə  süvari  alayının  komandanı  M e h r a l ı  
P a ş a n ı n   nüfuz,  təsir və tabeçilik dairəsində  idilər.
Doğu  Anadoluda  asayişi  qorumaq  üçün  qurulmuş  və  milis 
rolunu  oynamış  Həmidiyyələr  Osmanlı  səltənətinin  düşmənləri­
nə qarşı  xüsusi  amansızlıqları  ilə seçilirdi.
Rəsmi  məlumatlara  görə,  1882-ci  ildə  Rusiya  imperiyası 
tərkibində  olan  Qars  oblastında  (vilayətində)  yaşayan  163  min 
nəfərin  15  faizini  qarapapaqlar  təşkil  edirmiş  [Şürəgəl  okruqun- 
da (dairəsində)  10684, Zərşad okruqunda 6489, Çildir okruqunda 
5220,  Taxta  okruqunda  302,  Ərdahan  okruqunda  248  nəfər].1
1  Сборник  материалов  для  описания  местностей  и  племён  Кавказа 
(СМОПК),  вып.З,  2 отд.,  1883, с.  341-350.
75

---

FƏXRİ VALEHOĞLU
1893-cü  ildə  Qars  vilayətində  qarapapaqlarm  sayı  28 366,  1897- 
ci ildə 29  897,  1910-cu ildə 39 000 n əfər olmuşdur.'
Aşağıdakı cədvəllərdə  1894-cü il  1  yanvar statistik göstərici­
ləri  əsasında  Qars  vilayətinin  Ağbaba,  Çildir,  Şürəgəl//Şörəyel 
və  Zərşad  uçastkalannın  (nahiyələrinin)  kəndlərində  yaşayan 
qarapapaqlarm sayı əks olunur:
------------- -  AĞBABA nahiyəsi  —-----------
Amasya
303
Balıqlı
266
Bağçalı
207
Gelli
252
,  Güllübulaq
809
Güllüce
491
Daşkörpü
305
D e l e v e r
453
Düzkend
454
Eller Oyuğu
289
İbiş
356
İlanlı
176
Qarabulaq
242
Qaraməmməd
102
Qaranamaz
335
Qaraçanta
406
Yeni Qızıldaş
291
Köhnə Qızıldaş
133
Qızılkilsə
222
Mağaracıq
377
Mumuxan
148
Mustuxlu  (Mustoğlu)
152
öksüz
81
ördəkli
273
Seldağılan
297
Söyüdlü
83
Sınıx
146
Sultanabad
189
Təzekend
154
Böyük Təpəköy
224
Kiçik Təpəköy
181
Xançallı
218
Hozukənd
262
Çaxmaq
269
Şiştəpe
143
1 Ş. Şamıoğlu. Borçalıda ədəbiyyat və ədəbi-mədəni həyat,  Bakı, 2002, s.  23.
76
QARAPAPAQLAR  VƏ ONLARIN X IX  ƏSR HƏRB TARİXİ
----------------ÇİLDİR nahiyəsi
Ağcaqala
210
Başköy
58
Qağaç
189
Qaraqala
270
Qızılverən
216
Daşbaşı
227
Daşkörpü
167
Zinzal
260
İrişli
270
Kemərvan
155
Kenarbel
420
Kotamıx
121
Kotas
103
Köyxas
152
Meredis
192
Pekrəşən
402
Rabat
233
Suqara
889
Urta
275
Çamdra
469
Çölet
209
Cala
709
Yuxan Cambaz
362
Aşağı Cambaz
310
ŞÜRƏGƏL nahiyəsi
Ağüzüm
413
Ağbulaq
51
Aralıq
350
Astaxana
308
Bacıoğlu
434
Vartanlı
642
Qaraqaş
614
Qarakilse
501
Qmaq
418
Böyük Qımlı
657
Kiçik Qımlı
338
İlanlı
285
Gülverən
509
Moküz
16
Molla Musa
539
Oxçuoğlu
637
Daynalıq
436
Dilyan
164
Seydi
242
Hacı Piri
163
----- ZƏRŞAD nahiyəsi----------------
77

---