M-61 I e. d prof., Zahid Fərrux Məmməd
Yüklə 2,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
265 5) depozitarinin deponent qarşısında hesabat verməsinin forması və dövriliyi; 6) depozitarinin vəzifələri. Öz aralarında danışan brokerlər onlarda saxlanılan bütün qiymətli kağızların sertifikatlarını yığır və birja depozitarisində deponent edirlər. Bu zaman bütün reyestrlərdə bu qiymətli kağızları broker hesabından nominal sahib kimi çıxış edən birja depozitarisinin hesabına köçürürlər. Birja depozitarisində hər bir brokerə "depo hesabı" açılır ki, burada da ona məxsus olan bütün qiymətli kağızların hesabatı gedir. Beləliklə, brokerlər arasında görülən sazişlərin nəticələrinin rəsmiləşdirilməsi üçün reyestr xidmətlərinə müraciət etmək lazım deyil. Mülkiyyətçinin dəyişdirilməsi birja depozitarisinin depo hesablarında öz əksini tapır. Beləliklə də qiymətli kağızların hesabatını aparılması nağdsız olur və depo hesablarında dəyişikliklər edilir. Qiymətli kağızların göndərilməsi üzrə qarşılıqlıöhdəliklərin müəyyən edilməsi (qiymətli kağızlarla əqdlər üzrə məlumat top- lanması, yoxlanılması, təshih edilməsi və onlar üzrə mühasibat sənədlərinin hazırlanması) bu öhdəliklərin hesaba alınması və qiymətli kağızlаr üzrə hesablanma aparılması klirinq fəaliyyəti hesab edilir. Praktikada klirinq təşkilatları aşağıdakı kimi adlandırılırl- ar: hesabat palatası, klirinq palatası, klirinq mərkəzi, hesabat mərkəzi və s. Ümumi planda hesablaşma klirinq təşkilatları ixti- saslaşdırılmış bank tipli təşkilatlardır ki, qiymətli kağızlar bazarı- nın iştirakçılarına hesablaşma ilə bağlı xidmət göstərir. Onun aşağıdakıəsas məqsədləri vardır: 1. bazar iştirakçılarına hesablaşma xidmətləri xərclərinin minimuma endirilməsi; 2. haqq-hesab vaxtının qısaldılması; 3. Hesablaşma zamanı yer alan bütün risklərin minimum səviyyəyə endиrilməsi. Hesablaşma-klirinq təşkilatları kommersiya şirkətləri olub, gəlirlə işləməlidir. Onun nizamnamə kapitalı onun üzvlərinin 266 ödəmələri hesabına yaradılır. Bu təşkilatın əsas gəlir mənbəyi aşağıdakı kimidir: 1. sazişləri qeydiyyatdan keçirmə haqqı; 2. məlumatların satılmasmdan əldə edilən gəlir; 3. tədavüldəki pul vəsaitlərindən əldə edilən gəlir; 4.öz hesablaşma texnologiyasının satışından daxil olmalar; 5. digər gəlirlər. Hesablaşma-klirinq təşkilatlaın törəmə qiymətli kağızlar olan fyuçers müqаvilələri və birja opsionlarının alqı-satqısında mərkəzi yer tutur.Hesablaşma-klirinq təşkilatları ilə onun üzvləri, birjalar və digər təşkilatlar arasında qarşılıqlı münasibətlər mü- vafiq müqavilələr əsasında qurulur. Hesablaşma-klirinq təşkilatlarının üzvləri əsasən iri banklar, iri finans şirkətləri, həmçinin də fond və fyuçers birja- ları olur.Hesablaşma-klirinq təşkilatlarının kredit və ya digər aktiv əməliyyatları həyata keçirmək hüququ yoxdur. Hesablaş- ma-klirinq təşkilatları depozitari xarakterli xidmətləri də həya- ta keçirir. Qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrinin aparılması sistemini təşkil edən göstəricilərin toplanмası, qeydə alınması, işlənməsi, saxlanması və verilməsi qiymətli kağızların sahiblə- rinin reyestrinin aparılmasıüzrə fəaliyyət hesab edilir. Qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrinin aparılmasıüzrə fəaliyyətlə yalnız hüquqi şəxslər məşğul ola bilər. Reyestrin aparılmasıüzrə fəaliyyət emitent və ya onun tapşırığı ilə qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları tərəfindən həyata keçirilə bilər. Qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrinin aparılmasıüzrə fəaliyyəti həyata keçirən şəxslər reyestr saxlayıcıları və ya qeydiyyatçılar adlandırılır. Reyestrin aparılmasıüçün yalnız bir qeydiyyatçı ilə müqavilə bağlanılır. Qeydiyyatçı qeyri-məhdud saylı emitentlərin qiymətli kağızlarının sahiblərinin reyestrini apara bilər. Öz əsas funksiyalarından başqa qeydiyyatçılar reyestrlə bağlı bir sıra əlavə funksiyalar ı yerinə yetirirlər. Qeydiyyatçılar qiymətli ka- ğ ızların sertifikatlarına da nəzarət edirlər. Sahibkarın 267 dəyişdirilməsi zamanı qeydiyyatçı yeni sahibkarın adına sertifikat yazmalıdır və bu zaman o, ona qeydiyyatdan keçirmək üçün verilən sertifikatın doğrudan həmin şəxsə məxsus olduğunu, oğurluq olmadığını və ya axtarışda olub ol- madığını yoxlamalıdır. Bir qayda olaraq, qeydiyyatçı emitentin agentidir. Qeydiyyatçı vasitəsilə emitent öz investorlarına məlumat verə bilər. Əgər qeydiyyatçı rolunu bank yerinə yetirirsə, o, həmçinin də emitenti ödəmə agenti ki- mi çıxış edə bilər. Bir qayda olaraq, qeydiyyatçılar qiymətli kağızların sahiblərinin şəxsi hesablarını aparır. Şəxsi hesabda sahibkara məxsus olan qiymətli kağızların sayı və sahibkar haqqında digər lazımi informasiyalar olur. Əgər alqı-satqı baş veribsə, sahibkarın dəyişdirilməsi reyestrdə qeyd olunmalıdır. Qiymətli kağızların nominal saxlayıcı reyestrinin aparılması sistemində qeydə alınmış, o cümlədən hüquqi sahibinin tapşırığı ilə və onun xeyrinə depozitarinin deponenti olan və qiymətli kağızlar barəsində sahib olmayan şəxsdir. Nominal saxlayıcı bu o şəxsdir ki, onun adına reyestrdə bir neçə qiymətli kağız yazılıb, amma həqiqətdə o, bu kağızların sahibi deyildir. Qiymətli kağızların nominal saxlayıcısı kimi qiymətli kağızlar bazarının peşəkar iştirakçıları ola bilərlər. Depozitari və brokerler müştərilərlə bağlanan mü- qaviləəsasında qiymətli kağızların nominal saxlayıcısı kimi qeydiyyatdan keçə bilərlər. Nominal saxlayıcılar özləri real sahiblərin uçotunu apara bilər. Əgər yeni və köhnə sahibkarlar öz hesabını nominal saxlayıcılarda açıblarsa, alqı-satqı zamanı nominal saxlayıcıda hesabın vəziyyəti dəyişir, amma sayı sabit olaraq qalır. Buna görə də uzağa gedib qeydiyyatçıdan qey- diyyatdan keçmək lazım deyil, sahibkarın dəyişdirilməsi nominal saxlayıcıda da rəsmiləşdirilə bilər. Əgər emitent qiymətli kağızların sahiblərinin reyestrini istəyirsə, bu zaman qeydiyyatçı nominal saxlayıcıya sorğu göndərir və o da hesablarını apardığı sahibkarların adlarını təqdim edir. Bir çox inkişaf etmişölkələrdə qeydiyyatçılar institutu yoxdur. Yüklə 2,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|