Microsoft Word Yeyil-n-bitkil-rin-m-alic-vi-xass-l-ri doc

 
69
dirmək  üçün  istifadə  olunur.  Çiçəklərindən  alınmış  həlim  və 
cövhərlərdən kosmetikada üzü yumaq üçün istifadə olunur. 
Buğda  –  Пшеница  –  (Triticum  L.).  Buğda  taxıllar 
(Gramineae) fəsiləsinin Triticum cinsinə aiddir. Buğda – əsas 
ə
rzaq bitkisidir. Dünyada əkin sahəsinə  görə birinci  yeri tutur. 
Buğda  dənində  80-84%  endosperm  olması  istehsal  zamanı 
yüksək  sortlu  un  çıxarını  artırır.  Buğdanın  botaniki  və  əmtəə 
təsnifatı vardır. Cəmi 20 botaniki növü yayılmışdır. Bunlardan 
ikisi ən geniş yayılmışdır: yumşaq və bərk buğda: 
Triticum vulgare
 – yumşaq buğda. 
Triticum durum
 – bərk buğda. 
Yumşaq buğdanın sünbülü boş, qılçıqlı, dənin rəngi qır-
mızı,  qəhvəyi  və  sarı,  konsistensiyası  yarımşüşəvarı,  şüşəvarı 
və unlu olur. Həm payızlıq və həm də yazlıq yumşaq buğda be-
cərilir.  Yumşaq  buğdadan  alınan  un,  əsasən  çörəkçilikdə,  az 
miqdarda isə makaron istehsalında istifadə olunur. 
Bərk  buğdanın  sünbülü  dolu,  dəni  uzunsov  sarı,  açıq  və 
ya  tünd  kəhrəba  rəngində,  konsistensiyası  isə  şüşəvarı  olur. 
Payızlıq və yazlıq bərk buğda becərilir. Bərk buğdadan dənəvər 
və makaron unu istehsal edilir. Yumşaq buğdanın 9 növü, bərk 
buğdanın  10  növü  vardır.  Əmtəə  təsnifatına  görə  buğda  stan-
darta əsasən 6 tipə və yarımtiplərə ayrılır. 
Tip I – Yazlıq qırmızıdənli yumşaq buğda – 5 yarımtipə 
bölünür. 
1.1.  Yarımtip  –  tündqırmızı  dənli,  şüşəvarılığı  75%-dən 
az olmamalıdır; 
1.2.
  Yarımtip – qırmızıdənli şüşəvari, şüşəvarılığı 60%-
dən az olmamalıdır; 
1.3. Yarımtip – açıq qırmızıdənli  yarımşüşəvarı, şüşəva-
rılığı 40%-dən az olmamalıdır; 
1.4.  Yarımtip  –  sarı-qırmızıdənli  (ala-bəzək),  yarımşü-
şə
varı, şüşəvarılığı 40%-dən az olmamalıdır; 
1.5. Yarımtip – sarı, unlu, şüşəvarılığı 40%-dən az olma-
malıdır. 
 
70
Tip II – yazlıq bərk buğda (durum) aiddir. 
2.1. Yarımtip – tünd kəhrəba rəngli; 
2.2. Yarımtip – açıq kəhrəba rəngli. 
Tip III – yazlıq ağdənli yumşaq buğda aiddir. 
3.1.  Yarımtip  –  ağdənli,  şüşəvarı,  şüşəvarılığı  60%-dən 
az olmamalıdır; 
3.2.  Yarımtip  –  ağdənli,  şüşəvarılığı  60%-dən  az  ol-
mamalıdır. 
Tip  IV  –  payızlıq  yumşaq  qırmızıdənəli  buğda.  Birinci 
tip kimi 5 yarımtipə bölünür. 
Tip V – payızlıq ağ buğda aiddir (yarımtipləri yoxdur). 
Tip VI – yazlıq bərk buğda (yarımtipləri yoxdur). 
Buğdanın  texnoloji  xarakteristikası  onun  tipə  və  ya-
rımtiplərə bölünməsi ilə əlaqədardır. Məsələn, I və IV tipin 1 və 
2 yarımtipləri yüksək, 3-cü orta, 4 ortadan aşağı, 5 isə az key-
fiyyətli çörəkbişirmə qabiliyyətinə malikdir. III tipin I yarımtipi 
çörəkbişirmə  istehsalında  çox  qiymətli  hesab  edilir,  eyni  za-
manda,  bu  buğda  makaron  unu  istehsalı  üçün  də  çox  əlve-
rişlidir.  Bu  tipin  2  yarımtipi  isə  orta  keyfiyyətə  malikdir.  I  tip 
buğda  çox  nişastalıdır  və  qənnadı  məmulatı  üçün  un  istehsa-
lında işlədilir. Bu buğdadan çörək unu istehsal etdikdə şüşəvarı 
buğda əlavə edirlər. 
Bərk  buğdanın  tərkibində  13,0%  zülal,  54,5%  nişasta, 
2,5%  yağ,  2,2%  sellüloza,  1,7%  minerallı  maddə,  0,8%  şəkər, 
B
1
,  B
2
,  PP,  B
6
,  E  vitaminləri  və  β-karotin  (provitamin  A) 
vardır. 
Yumşaq  payızlıq  və  yazlıq  buğdanın  tərkibində  11,2-
12,5% zülal, 54,0-53,0% nişasta, 2,1-2,3% yağ, 1,2-0,9% şəkər, 
2,4-2,5%  sellüloza,  1,7%  minerallı  maddə,  B
1
,  B
2
,  PP,  B
6
 
vitaminləri və β-karotin vardır. 
Buğdanın  tərkibində  müxtəlif  fermentlər,  mineral  duzlar 
(fosfor,  kalium,  maqnezium  duzları),  Na,  Ca,  Fe  və  digər 
minerallar vardır. 

---

 
71
Ə
lbəttə, müxtəlif buğda  sortlarının kimyəvi tərkibi onun 
seleksiya sortundan, əkilib-becərildiyi torpaq-iqlim şəraitindən, 
aqrotexnikasından,  yetişmə  dərəcəsi  və  yığılması  müddətindən 
və digər amillərdən asılı olaraq dəyişə bilər. 
Buğdanın digər dənli bitkilərdən fərqi ondadır ki, buğda 
zülali  tərkibcə  yaxşı  dartılma  qabiliyyətinə  malik  olan  maddə 
(kleykovina) ilə zəngindir. Buna görə buğda unundan maya ilə 
hazırlanmış  çörək  yaxşı  məsaməliliyə  malik  olmaqla  orqa-
nizmdə yaxşı mənimsənilir. 
Buğda unundan makaron məmulatı, unlu qənnadı məmu-
latı  hazırlanır  və  kulinariyada  geniş  istifadə  olunur.  Buğdadan 
spirt, nişasta, yarma və digər məhsullar alınır. Buğdadan alınan 
mannı
  yarması  tərkibinə  görə  buğda  rüşeymdən  ibarət  olub 
yüksək  qidalılıq  dəyərinə  malikdir.  Mannı  yarmasının  tərki-
bində,  demək  olar  ki,  sellüloza  yoxdur,  uşaq  və  pəhriz  qi-
dasında, mədə-bağırsaq xəstəliklərində istifadə olunur. 
Buğdanın  müalicəvi  xassələri.  Buğda  kəpəyindən 
qəbizliyə qarşı mədə-bağırsağı yumşaldıcı kimi istifadə olunur. 
Qəbizlikdən əziyyət çəkənlərin hər gün 1 stəkan qatığa 1 xörək 
qaşığı buğda kəpəyi qarışdırıb yatmazdan əvvəl qəbul etmələri 
məsləhət görülür. 
Buğda  rüşeymindən  alınan  yağ  yaraların,  podaqranın  və 
digər xəstəliklərin müalicəsində istifadə olunur. Buğda yağında 
E  vitamini  vardır.  Bu  vitaminin  20  mq-ı  müalicəvi  təsirə  ma-
likdir. Lakin nəzərə alınmalıdır ki, qış mövsümündə uzun müd-
dət  saxlanılmış  buğda  rüşeymi  yağında  zəhərli  maddə  toplanır 
və  bu  maddə  qanın  tərkibinə  pis  təsir  edir.  Buğda  nişastası 
tozvarı  və  məlhəmşəkilli  dərmanların  hazırlanmasında  istifadə 
olunur. 
Bəzi ekzema növlərinin müalicəsində fermentasiya olun-
muş  buğda  dənlərinin  distilyatı  tətbiq  olunur.  Buğda  rüşey-
mindən tərkibində E (90 mq%), F vitamini və digər bioloji fəal 
maddələr olan xolef-ekstrakt preparatı alınır. 
 
72
Buğda  kəpəyindən  alınan  həlim  vitaminli  içki  kimi 
müalicəvi  qidalanmada  əvəzsiz  məhsuldur.  Bunu  hazırlamaq 
üçün  200  q  buğda  kəpəyi  1  litr  suda  1  saat  qaynadılır,  ikiqat 
cunadan  süzülür.  Belə  məhlul  şorbalara  əlavə  edilir  və  ondan 
kvas hazırlanır. Kvas hazırlamaq üçün 500 ml kəpək məhluluna 
5 q sıxılmış maya və 25 q şəkər qatılıb 2-3 gün qıcqırdılır. 
Xalq  təbabətində  buğda  dənindən  hazırlanan  həlim  or-
qanizmin  qüvvətləndirilməsi  üçün  qəbul  edilir.  Buğda  kəpə-
yindən alınan həlim balla yuxarı nəfəs yollarının iltihabında və 
kəskin  öskürək  zamanı  içilir.  Buğda  kəpəyindən  təpitmə, 
həlimdən  islatma  kimi  əlin  və  dərinin  kobudlaşmış  hissələrini 
yumşaltmaq məqsədilə istifadə olunur. 
Çovdar  –  Рожь  –  Secale  cereale  L.  Taxıllar 
(Gramineae)  fəsiləsinin  Secale  cinsinə  aiddir.  13  növü  vardır 
ki,  bunlardan  biri  (Secale  cereale  L.)  daha  çox  yayılmışdır. 
Ə
kin sahəsinə görə buğdadan sonra ikinci yeri tutur. Çovdar da 
yazlıq və payızlıq əkilir.  
Standarta əsasən çovdar 3 tipə bölünür. 
Tip I – payızlıq şimal (yarımtipləri var). 
Tip II – payızlıq cənub (yarımtipləri var). 
Tip III – yazlıq (yarımtiplərə bölünmür). 
Azərbaycanda çovdar, demək olar ki, becərilmir. 
Çovdarın  tərkibində  54,0%  nişasta,  9,9%  zülal,  2,2% 
yağ,  1,5-2,0%  şəkər,  2,5%  sellüloza,  1,7%  minerallı  maddə 
vardır. Vitaminlərin miqdarı buğdaya nisbətən çoxdur. Çovdar 
yağında  olein,  palmitin  və  linol  turşuları  nisbətən  çox,  linolen 
turşusu  isə  azdır.  Tokoferolun  (E  vitamini)  çox  olmasına  görə 
çovdar yağı uzun müddət saxlanmaya davamlıdır. 
Çovdarın  müalicəvi  xassələri.  Xalq  təbabətində  çov-
darın  sünbülü  və  gülündən  hazırlanan  həlim  və  tinkturalardan 
nəfəs  yollarının  xəstəliklərində  istifadə  olunur.  Çovdar  kə-
pəyindən  hazırlanmış  həlim  bəlğəmgətirici,  yumşaldıcı  vasitə 
kimi bronxit və traxeit xəstəliklərində istifadə olunur. Yaralara 

---