Mirzo ulug’bek nomidagi

w₄, w₅, w₆, w₇.

2 – raund kaliti	w8, w9, w10, w11.
3 – raund kaliti	w12, w13, w14, w15.
4 – raund kaliti	w16, w17, w18, w19.
5 – raund kaliti	w20, w21, w22, w23.
6 – raund kaliti	w24, w25, w26, w27.
7 – raund kaliti	w28, w29, w30, w31.
8 – raund kaliti	w32, w33, w34, w35.
9 – raund kaliti	w36, w37, w38, w39.
10 – raund kaliti	w40, w41, w42, w43.

8-jadval. Algoritm barcha raundi kalitlari

8-jadvaldaraund kalitlari keltirilgan bo‘lib, 0-raund kaliti boshlang‘ich kirish kaliti hisoblanadi, to‘q qora rang bilan berilgan kengaytirilgan kalitlar (2.7) formuladan, qolgan kalitlar esa (2.6) formuladan hisoblab topiladi.
(2.7) formuladagi akslantirishlar quyidagi funksiyalar asosida amalga oshiriladi:

• 
  RotWord  32 bitli so‘zni bayt bo‘yicha quyidagi ko‘rinishda surish bajariladi {a₀ a₁ a₂ a₃} {a₁ a₂ a₃ a₀};
  
• 
  SubWord S blokdan va SubBytes( ) funksiyasidan foydalangan holda bayt bo‘yicha akslantirish bajariladi.
  
• 
  Rcon [j] = 2^j-1, bu erda j =(i / N_k ) , i / N_k – bo‘lish natijasi butun son chiqadi, chunki N_k =const bo‘lib, i ning N_k ga karrali qiymatlari uchun bo‘lish amali bajariladi.
  

7. AES kriptoalgoritmi shifrlash va deshifrlash jarayonlarining blok

sxemasi Shifrlash jarayoni:

Kirish bloki(128 bit)

Dastlabki kalitni qo’shish AddKey
	1-ra
Satr bo’yicha siklik surish ShiftRows
Ustun elementlarini almashtirish MixColumns.
1-raunt kalitlarini qo’shish AddRoundKey

Baytlarni almashtirish Sub Bytes
Satr bo’yicha siklik surish ShiftRows
Ustin elementlarini almashtirish MixColumns.

	Baytlarni almashtirish Sub Bytes	10
	Satr bo’yicha sikl surish ShiftRows
	10- raund kelitlarini qo’shish AddRoundKey

Deshifrlash jarayoni:

Shifrlash jarayonida foydalanilgan Sub Bytes( ), ShiftRows( ),
MixColumns( ) va AddRoundKey( ) almashtirishlariga mos ravishda teskari:
- invSub Bytes( ),

• 
  invShiftRows( ),
  
• 
  invMixColumns ( ),
  

- AddRoundKey( ) ,
almashtirishlar mavjud bo‘lib, bunday holat qaralayotgan simmetrik shifrlash algritmining apparat-texnik qurilmasini yaratishda muhim omillardan hisoblanadi.
Quyida mazkur teskari almashtirishlarni batafsil ko‘rib chiqamiz:

1. 
   AddRoundKey( ) –almashtrishida ishlatilayotgan XOR amalining xossasiga muvofiq, ushbu funksiya o‘z-o‘ziga teskari hisoblanadi.
   
2. 
   invSub Bytes( )-almashtirishi shifrlash jarayonida foydalaniladigan S- blokka (4-jadval) teskari amal bajarishga asoslangan. Masalan {a5} bayt uchun teskari bayt almashtirishi amalining natijasi S-blokda 2-satr va 9-ustun elementlarining kesishgan erida joylashgani uchun javob: invSub Bytes({a5})=
   

{29}.

3. 
   invShiftRows( ) –almashtirishi oxirgi holat matritsasining 3-ta satri berilgan jadval asosida o‘nggassiklik surish orqali amalga oshiriladi.
   
4. 
   invMixColumns ( ) –almashtirishida holat matritsasi ustunlari GF(2⁸) maydonda uchinchi darajali ko‘phad ko‘rinishida qaralib,
   

g^-1(x) ={0b}x³ +{0d}x² +{09}x + {0e}
ko‘phadga modulь x⁴ +1 ko‘phad bo‘yicha ko‘paytiriladi. Mazkur fikrlarning matematik ifodasini quyidagicha tasvirlash mumkin:
^s ^{ }s^{' }

_ 0 j _
^{0e 0b 0d 09}
_ 0 j _

^{s  }09 0e 0b 0d^{ s' }
_ 1 j _{     } 1 j _{ =}

^s 
^0d 09 0e 0b^
^s' 

2 j _{ } 2 j

_s 
_0b 0d 09 0e_
_s' 

^_ 3 j ^_ ^_ 3 j ^_

^{0e s'}0 j ^{ 0b s '}1 j ^{ 0d s '  09 s ' }
_ 2 j 3 j _
09 s ^'  0e s ^'_{1 j}  0b s ^'_{2 j}  0d s ^' _


_{ } 0 j 3 j

0 j

1 j
_^{0d  s '  09 s '  0e s '}2 j ^{ 0b s '}3 j ^_
^{0b s '}0 j ^{ 0d s '  09 s '  0e s '}3 j ^
_^ 1 j 2 j ^_
Ushbu teskari almashtirishlardan foydalanib, deshifrlash jarayonida generatsiya qilingan raund kalitlari oxirgidan boshlab bittadan kamaytirib qo‘shib boriladi, ya’ni deshifrlash jarayonining 1-raundida shifrma’lumot blokiga 10- raund kaliti, 2 – raundida 9-raund kaliti va hokazo, 10-raundida 1-raund kaliti va oxirida esa dastlabki kalit qo‘shiladi. Yuqorida ta’kidlangan jarayonni boshqa teskari akslantirishlar bilan birgalikda amalga oshirishning umumiy blok sxemasi quyida keltirilgan.

10-raund

Rijndael deshifr funksiyasi

2-raund

1-raund
Deshifrlash jarayonining umumiy blok sxemasi

Shifr ma’lumot bloke (128 bit)




Ochiq ma’lumot bloki



IV BOB. KRIPTOGRAFIK PROTOKOLLAR

1. SSL/TLS protokollari

Himoyalangan ulanishlar protokoli - Secure Sockets Layer (SSL) Internet brauzerlarining xavfsizligi muammosini yechish uchun yaratilgan. SSL taklif etgan birinchi brauzer - Netscape Navigator tijorat tranzaksiyalari uchun Internet tarmog‘ini xavfsiz qildi, natijada ma’lumotlarni uzatish uchun xavfsiz kanal paydo bo‘ldi. SSL protokoli shaffof, ya’ni ma’lumotlar tayinlangan joyga shifrlash va shifrni ochish jarayonida o‘zgarmasdan keladi. Shu sababli, SSL ko‘pgina ilovalar uchun ishlatilishi mumkin.
SSL o‘zidan keyingi TLS (Transport Layer Security - transport sathi himoyasi protokoli) bilan Internetda keng tarqalgan xavfsizlik protokolidir. Netscape kompaniyasi tomonidan 1994 yili tatbiq etilgan SSL/TLS hozirda har bir brauzerga va elektron pochtaning ko‘pgina dasturlariga o‘rnatiladi. SSL/TLS xavfsizlikning boshqa protokollari, masalan, Private Communication Technology (PCT - xususiy kommunikatsiya texnologiyasi), Secure Transport Layer Protocol (STLP - xavfsiz sathning transport protokoli) va Wireless Transport Layer Security (WTLS - simsiz muhitda transport sathini himoyalash protokoli) uchun asos vazifasini o‘tadi.
SSL/TLS ning asosiy vazifasi tarmoq trafigini yoki gipermatnni uzatish protokoli HTTP ni himoyalashdir. SSL/TLS aloqa jarayonining asosida yotadi. Oddiy HTTP kommunikatsiyalarda TCP ulanish o‘rnatiladi, hujjat xususida so‘rov yuboriladi, so‘ngra hujjatning o‘zi yuboriladi. SSL/TLS ulanishlarni autentifikatsiyalash va shifrlash uchun ishlatiladi. Bu jarayonlarda simmetrik va nosimmetrik algoritmlarga asoslangan turli texnologiyalar kombinatsiyalari ishtirok etadi. SSL/TLS da mijozni va serverni identifikatsiyalash mavjud, ammo aksariyat hollarda server autentifikatsiyalanadi.
SSL/TLS turli tarmoq kommunikatsiyalar xavfsizligini ta’minlashi mumkin. Protokolning juda keng tarqalishi elektron pochta, yangiliklar, Telnet va FTP (File Transfer Protocol - fayllarni uzatish protokoli ) kabi mashhur TCP
kommunikatsiyalar bilan bog‘liq. Aksariyat hollarda SSL/TLS yordamida kommunikatsiya uchun alohida portlar ishlatiladi.

2.