O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent Moliya instituti
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
31 Nazorat savollari: 1. Hayot sug‗urtasining ob‘ekti va predmeti nimalardan iborat? 2. Hayot sug‗urtasi boshqa sug‗urta turlaridan qanday jihatlari bilan farq qiladi? 3. Hayot sug‗urtasi qaysi mamlakatlarda rivojlangan? 4. Hayot sug‗urtasining asosiy printsiplari nimalardan iborat? 5. Hayot sug‗urtasining rivojlanishi ushun to‗sqinlik qilayotgan omillar. 6. Hayot sug‗urtasining muhim xususiyatlarini sanab bering? 32 3-BOB. HAYOT SUG„URTASINI AMALGA OSHIRISHNING HUQUQIY ASOSLARI 3.1. Hayot sug„urtasini huquqiy tartibga solishning o„ziga xos xususiyatlari Sug‗urta xizmatlari va sug‗urta bozori bozor munosabatlariga tayanuvchi har qanday mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy hamda moliyaviy tizimining asosiy tarkibiy qismlaridan bo‗lib hisoblanadi. Sug‗urta tizimining asosi bo‗lmish moliyaviy faoliyat har qanday davlatning kundalik amaliyotida markaziy o‗rin tutadi. Chunki davlat hamda jamiyatning buguni va ertasi, barcha jabhalaridagi taraqqiyoti, xavfsizligi mamlakatda davlat moliyaviy faoliyati hamda moliyaviy amaliyot samaradorligi, moliyaviy tizimlar, xususan sug‗urta tizimi ish faoliyatining mukammalligi, davlat daromadlari va xarajatlari oqimining o‗zaro muvofiqlashtirilganligi, to‗g‗ri tashkil etilganligiga ko‗p jihatdan bog‗liqdir. Mamlakatimizning mustaqil taraqqiyoti davomida sug‗urta xizmatlari bozorini rivojlantirish va uning huquqiy asoslarini muntazam takomillashtirib borish davlatimizdagi islohotlarning muhim tarkibiy qismlaridandir. Milliy sug‗urta bozorini yanada isloh qilishning eng muhim yo‗nalishlari uni asta-syokin erkinlashtirishdan hamda respublika sug‗urta faoliyatini boshqarish va nazorat qilish asoslarini yaratishdan iboratdir. Jahon tajribasidan ma‘lumki sug‗urta faoliyatini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi huquqiy normalarsiz uni erkinlashtirish, ayniqsa o‗tish iqtisodiyotiga ega bo‗lgan davlatlar sug‗urta bozorida tartibsizliklar kelib chiqishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham Respublika sug‗urta faoliyatini huquqiy asoslarini yanada shakllantirish eng dolzarb masalalardan sanaladi. Sug‗urtani huquqiy tartibga solishning ustuvor yo‗nalishlaridan eng muhimi sug‗urta munosabatlarida tomonlarning o‗zaro aloqalari va respublika sug‗urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlari belgilangan tegishli huquqiy bazani mavjud bo‗lishidir. 33 Bugungi kunda O‗zbekiston Respublikasida sug‗urta sohasini tartibga solishning uch turi mavjud: 1. Sug‗urta faoliyatini tartibga soluvchi umumfuqarolik qonunchiligi; 2. Sug‗urta faoliyatini tartibga soluvchi maxsus sug‗urta qonunchiligi; 3. Sug‗urta faoliyatini tartibga soluvchi tegishli vazirlik va idoralarning qarorlari, me‘yoriy xujjatlari. Umumfuqarolik qonunchiligi: bu pog‗onada birinchi galda O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1 va 2-qismlari, hamda bir qator shunga o‗xshash huquqiy-normativ xujjatlar joy olgan. Fuqarolik qonunchiligi fuqarolik huquqiy munosabatlari sub‘ektlari orasida yuzaga keladigan mulkiy va nomulkiy munosabatlarni tartibga soladi. Ushbu munosabatlarning sub‘ektlari bo‗lib fuqarolar (jismoniy shaxslar), korxona va tashkilotlar (yuridik shaxslar), hamda davlat boshqaruv organlari hisoblanadi. Fuqarolik huquqiy munosabatlarining ob‘ekti bo‗lib moddiy va nomoddiy boyliklar hisoblanadi. Sug‗urta munosabatlarining ob‘ekti bo‗lib esa moddiy va pul ko‗rinishidagi qimmatliklar (mulk, xarajatlar, daromadlar) va insonning shaxsiy nomoddiy boyligi – hayoti, sog‗lig‗i, mehnat qobiliyati va shu kabi sug‗urta shartnomasi amal qilish davrida sog‗liqni yo‗qotilishi yoki vafot etish hodisasi bilan oilaviy daromadni yo‗qotilishi bilan bog‗liq bo‗lgan qaltisliklar hisoblanadi. Sub‘ekti bo‗lib, sug‗urtalovchilar, sug‗urta qildiruvchilar va uchinchi shaxslar hisoblanadi. Bulardan ko‗rinib turibdiki, sug‗urta munosabatlari umumfuqarolik huquqlari asosida tartibga solinadi. O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining birinchi qismida sug‗urtaviy huquqiy munosabatlar, ya‘ni jismoniy va yuridik shaxslar, tijorat va notijorat faoliyat, tadbirkorlik faoliyatining asosiy tashkiliy-huquqiy shakllari kabi tushunchalar mavjud. O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining ikkinchi qismida sug‗urtaga bag‗ishlangan maxsus ―Sug‗urta‖ deb atalgan 52-bob qayd etilgan bo‗lib, iqtisodiy munosabatlarning alohida turi sifatida sug‗urta munosabatlarining asosi belgilangan. 34 Maxsus sug‗urta qonunchiligi: bu turga sug‗urta masalalarini boshqaruvchi va tartibga soluvchi O‗zbekiston Respublikasining alohida qonunlari mansubdir. Bunday qonunlarga O‗zbekiston Respublikasining ―Sug‗urta faoliyati to‗g‗risida‖gi, ―Tashuvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish to‗g‗risida‖gi, ―Transport vositasi egalarining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish to‗g‗risida‖gi, ―Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗urta qilish to‗g‗risida‖gi qonunlari hamda majburiy qonunchilik statusiga ega bo‗lgan Prezident farmonlari va hukumat qarorlari kiradi. O‗zbekiston Respublikasining ―Sug‗urta faoliyati to‗g‗risida‖gi qonuni sug‗urta bozoridagi barcha sug‗urtalovchilar uchun sug‗urtani amalga oshirishlari uchun birdek sharoit yaratish, sug‗urta qildiruvchilarning manfaatlarini himoya qilishni kafolatlash, sug‗urtani tashkil etishning yagona metodik qo‗llanmasini belgilash va sug‗urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy prinsiplarini belgilashda namoyon bo‗ladi. Mamlakatimizda 2002 yil 28 mayga qadar 1993 yil 6 mayda qabul qilingan O‗zbekiston Respublikasining ―Sug‗urta to‗g‗risida‖gi qonuni amal qilgan. Sug‗urta munosabatlarini va ularning qatnashchilarini huquqiy tartibga solish jarayonida ularning huquq va majburiyatlari belgilangan bo‗lib, sug‗urtalovchi sug‗urta qildiruvchiga sug‗urta shartnomasida ko‗rsatilgan shartlar va muddatlarda sug‗urta himoyasini taqdim etadi, sug‗urta qildiruvchi esa sug‗urtalovchiga shartnomada shartlashilgan sug‗urta mukofotini belgilangan muddatda va xajmda to‗lash orqali ularning huquq va majburiyatlari amalga oshiriladi. Qonun osti xujjatlar: bunga tegishli vazirlik va idoralarning qarorlari, yo‗riqnomalari, qoidalari va boshqa shu kabilar taalluqlidir. Yuqoridagi birinchi va ikkinchi tur qonunchilikda sug‗urta munosabatlarining asosiy tushunchalari, majburiy va ixtiyoriy sug‗urta shartnomalariga bo‗lgan umumiy talab qayd etiladi. Qonun osti xujjatlarida esa sug‗urta faoliyatidagi alohida masalalar bo‗yicha talablar belgilangan bo‗ladi. 35 O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 920-moddasi shartlariga ko‗ra, shaxsiy sug‗urta shartnomasi bo‗yicha bir taraf (sug‗urtalovchi) boshqa taraf (sug‗urta qildiruvchi) to‗laydigan, shartnomada shartlashilgan haq (sug‗urta mukofoti) evaziga sug‗urta qildiruvchining o‗zining yoxud shartnomada ko‗rsatilgan boshqa fuqaro (sug‗urtalangan shaxs)ning hayoti yoki sog‗lig‗iga zarar etkazilgan, u muayyan yoshga to‗lgan yoki uning hayotida shartnomada nazarda tutilgan boshqa voqea (sug‗urta hodisasi) yuz bergan hollarda shartnomada shartlashilgan pulni (sug‗urta pulini) bir yo‗la yoki vaqti-vaqti bilan to‗lab turish majburiyatini oladi. O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 914-moddasi 2-qismiga asosan shaxsiy sug‗urta shartnomasi ommaviy shartnoma hisoblanadi. Shu munosabat bilan bu turdagi sug‗urta shartnomasiga mazkur Kodeksning ommaviy shartnomaga oid shartlari ham tadbiq etiladi. Chunonchi, O‗zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 358–moddasiga binoan tashkilot tomonidan tuzilgan hamda uning bunday tashkilot o‗z faoliyati xususiyatiga ko‗ra o‗ziga murojaat qiladigan har bir shaxsga nisbatan amalga oshirishi shart bo‗lgan tovarlar sotish, ishlar bajarish yoki xizmatlar ko‗rsatish sohasidagi vazifalarini (chakana savdo, umumiy foydalanishdagi transportda yo‗lovchi tashish, aloqa xizmati, energiya bilan ta‘minlash, tibbiy xizmat, mehmonxona xizmati va sh.k.) belgilab qo‗yadigan shartnoma ommaviy shartnoma deyiladi. Ushbu modda talablaridan kelib chiqqan holda ommaviy shartnomaga xos quyidagi belgilarni ajratib ko‗rsatish mumkin: - agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‗lsa, bunday tashkilot ommaviy shartnoma tuzishda bir shaxsni boshqa shaxsga nisbatan afzal ko‗rishga haqli emas; - tovarlar, ishlar va xizmatlarning bahosi, shuningdek ommaviy shartnomaning boshqa shartlari hamma iste‘molchilar uchun bir xil qilib belgilanadi (qonun hujjatlarida iste‘molchilarning ayrim toifalari uchun imtiyozlar berilishiga yo‗l qo‗yiladigan hollar bundan mustasno); 36 - tashkilotning iste‘molchiga tegishli tovarlarni berish, xizmatlar ko‗rsatish, uning uchun tegishli ishlarni bajarish imkoniyati bo‗la turib ommaviy shartnoma tuzishdan bosh tortishiga yo‗l qo‗yilmaydi; - shartnoma tuzishi majburiy bo‗lgan taraf uni tuzishdan bosh tortsa, ikkinchi taraf uni shartnoma tuzishga majbur qilish talabi bilan sudga murojaat qilishga haqli; - shartnoma tuzishdan asossiz bo‗yin tovlayotgan taraf shu tufayli etkazilgan zararlarni boshqa tarafga to‗lashi kerak; - qonunda nazarda tutilgan hollarda O‗zbekiston Respublikasi Hukumati ommaviy shartnomalarni tuzish va bajarishda taraflar uchun majburiy bo‗lgan qoidalar (namunaviy shartnomalar, qoidalar va h.k.) chiqarishi mumkin. Shaxsiy sug‗urta shartnomasi kimning foydasini ko‗zlab tuzilgan bo‗lsa, o‗sha shaxs sug‗urta pulini olish huquqiga ega bo‗ladi. Agar shartnomada naf oluvchi sifatida boshqa shaxs ko‗rsatilmagan bo‗lsa, shaxsiy sug‗urta shartnomasi sug‗urtalangan shaxs foydasiga tuzilgan hisoblanadi. Boshqa naf oluvchi ko‗rsatilmagan shartnoma bo‗yicha sug‗urtalangan shaxs vafot etgan taqdirda, sug‗urtalangan shaxsning merosxo‗rlari naf oluvchilar deb tan olinadi. Ta‘kidlash lozimki, sug‗urtalangan deb hisoblanmaydigan shaxs foydasiga, shu jumladan sug‗urtalangan shaxs hisoblanmaydigan sug‗urta qildiruvchi foydasiga shaxsiy sug‗urta shartnomasi faqat sug‗urtalangan shaxsning yozma roziligi bilangina tuzilishi mumkin. Bunday rozilik bo‗lmagan taqdirda, sug‗urta shartnomasi sug‗urtalangan shaxsning da‘vosi bo‗yicha, bu shaxs vafot etgan taqdirda esa, uning merosxo‗rlari da‘vosi bo‗yicha haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Yüklə 3,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|