Rəhim Həsənov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
75 xarakterizə edirdi. Dinin həqiqətindən meydana gələn dövlət azadlıq anlayışının gerçəkləşməsinə xidmət etməlidir. Hegel ümumbəşər tarixində ilahi zəkanın mücəssəməsini göstərərək, zəkanı dünyanın ilahi mahiyyəti kimi nəzərdən keçirmişdi. Hegelin dövlət fəlsəfəsinin və onun prinsiplərinin obyektiv cəhətdən qiymətləndirilməsi, obyektiv ruh mərhələsində dünya ruhunun inkişaf vəziyyəti «Ruh fəlsəfəsi» əsərində öz əksini tapmışdır. Hegel dövləti bütöv və canlı ruh kimi götürərək, «hələ anlayış kimi də olunmayan tək ağıllı iradə» anlayışından yaranan ayrı-ayrı funksiyalardan ibarət olduğunu yazırdı. Bir mahiyyət, məzmun kimi obyektiv azadlığı ifadə edən qanunların üç növünü göstərirdi. Birincisi, şəxsin subyektin birbaşa sərbəst iradəsindən və xüsusi maraqlarından yaranan şəraiti məhdudlaşdır və qadağan edir. Hegelin «mütləq son və ümumi iş» deyə adlandırdığı qanunun ikinci növündə universaldan, ən ümumi olandan ayrılaraq artan, ictimai təbəqələrin funksiyalarından, ayrı-ayrı şəxslərin fəaliyyəti əks olunur. Qanunun üçüncü formasında qanunlar azad iradənin mahiyyəti və dəyişilməz əxlaq qaydaları sistemində ayrı-ayrı şəxslərin dünyagörüşü forması yaranır. Hegel hər bir obyektiv ruhun yer tapdığı azadlıqda həqiqi qanunun olduğunu deyirdi. İnsanları öz hüquqlarına görə üç imtiyazlı təbəqəyə bölürdü: 76 1). Zadəganlar. 2). Burjuaziya. 3). Bürokratiya. Cəmiyyətin bu imtiyazlı silklərindən kənarda qalan, uzaq olan hissəsini isə Hegel formasız kütlə adlandırırdı. Bu kütlədən yaranan əməllərin isə dəhşətli, ağısız, kortəbii və vəhşi nəticələr verdiyini vurğulayırdı. Monarxiyalı dövlət qurluşunu zəkaya uyğun qurluş adlandıran filosof onu «gözəl Afina demokratiyası»nın sonrakı inkişaf forması kimi başa düşürdü. Hegel obyektiv ruh deyə adlandırdığı mənəviyyat və dövlətçilik haqqında fikirləri «Ruh fəlsəfəsi»nin sonuncu bölümünə keçməsinə şərait yaratmışdı. Mütləq ruh. Və ən nəhayət bizim gəlib çıxdığımız «Mütləq ruh» adlanan sonuncu bölümdə idrak, «mütləq ruh» özünü dərk edir. Təfəkkürün təfəkkürü deyə adlandırılan ruhun qanunauyğun inkişafının bu sonuncu mərhələsində öz mahiyyətini, öz barəsindəki biliyi, yəni «mütləq ideyanın anlayışını» əldə edir. Sonlu ruhu əharə edən «Mütləq ruh» bölümü əvvəlki iki bölümdən fərqlidir. «Mütləq ruh» adlanan bu sonuncu və ən ali bölümdə onun üç forması, pilləsi nəzərdən keçirilir. Ruhun aşağı forması kimi bütünlüklə dinin tələbatından yaranan incəsənət, bəşarət və özünü açma dini və məntiq şəkilində təcəssüm edən fəlsəfə 77 bölmələrində «mütləq ruh»un pilləli formada şərhi verilir. Hegel ifadə etmişdi ki, «mütləq ruh»un mərhələsinə qədər, ruhun heç bir əvvəlki iki mərhələsində ruhun özü haqqında olan fikirləri ruhun özü söyləmir. Yalnız «mütləq ruh» pilləsində ruh özünüdərk səviyyəsinə, mərhələsinə çata bilmişdir. Hegel qeyd etmişdi ki, ruhun dərk olunması prosesi ondan xəbərsiz olaraq filosoflar, yəni Hegel tərəfindən həyata keçirilir. Hegel fəlsəfi sistemində «mütləq ideya» kimi göstərilən Allah «mütləq ruh»un ən yüksək və ən ali bir formasıdır. «Mütləq ruh»un müəyyən bir formaya düşüb, təşəkkül tapması isə ictimaiyyətin fəaliyyəti və insan başında yaranan dərk etmə prosesi nəticəsində meydana çıxır. Buradan yaranan «insan Allahdır» nəticəsinə filiosof xristianlığın təsirini göstərsə də, nifrət bəslədiyi Şərqdə yaranmış olan sufizm cərəyanı bu ideyaya təsir göstərməyə bilməzdi. «Xalis ağılın gücünü» əsas tutan spekulyativ fəlsəfi dünyagörüşünə baş vuran Hegel idealist nəzərilik, mücərrədlik və açıq teologiya sistemini yaratmışdı. Hegelin düşüncəsi nöqteyi-nəzərindən Allahın Allah kimi çıxış etməsinə, Allah formasına almasına səbəb yalnız özü-özünü dərk etməsidir. Özü özünün mənasını başa düşməsini özünüdərk adlandıran Hegel qeyd etmişdi ki, «insanın Allah haqqındakı biliyi isə sonradan insasnın özünün Allahda dərkinə qədər inkişaf edir.» 78 Allah və insan arasında o qədər də çox fərq olmadığını düşünən mütəfəkkir ruhu Allahın oxşarı və insanda ilahi, mənəvi olan kimi mənalandırırdı. Bu fikrin təkcə xristianlıqda olduğunu iddia edən Hegel insanın bu anlayışının nə Şərqdə, nə Platonda, nə də Aristoteldə, eyni zamanda stoiklərdə də olmadığını xüsusi bir şəkildə qeyd etmişdi. «Mütləq ruh» haqqındakı şərhindən sonra Hegel «mütləq ruh»un ən alt və ilk forması olan incəsənətin şərhinə başlayır. İncəsənəti daha çox dinlə bağlayan filosof xalqlarda incəsənətin inkişafı ilə dinin inkişaf tempinin eyni olduğunu iddia edirdi. Dialektik və məntiqi inkişafı burada da tətbiq edən filosof incəsənətin inkişafını təkmilləşən formalar pilləkəninə bənzədirdi. Elə bu cəhətdən də incəsənətin inkişafında üç sahə göstərilirdi: 1). Simvolik incəsənət. 2). Klassik incəsənət. 3). Romantik incəsənət. İncəsənəti ilk forması olan simvolik incəsənətdə formaya mənfi münasibətdə çıxış edən incəsənətdə «ideyaya uyğun tərtibat hələ tapılmayıb.» İncəsənətin ikinci forması olan klassik incəsənətdə antik dövrdəki Allahın insan şəkilində olması ideyası özünü biruzə verir. Qədim Yunanıstanda və Romada yaranmış bu incəsəntdə hissilik elementləri hökm sürür. İncəsənətin sonuncu və ən ali forması olan romantik incəsənət mənəviyyat baxımından digər növlərdən yüksəkdə durur. Bu baxımdan dinə və Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|