161
16. Протасов В. Ю. Геометрия звездного неба //
«Квант» № 2, 2010.
17. Солопова М. А. Александр Афродисийский и
его трактат «О смешении» в контексте истории
комментаторской традиции аристотелизма. М.: Наука,
2002.
18. Страбон. География в 17 книгах / Перевод Г. А.
Стратановского. Л.: Издательство Академии наук
СССР, 1950.
19.
Теофраст
//
Античная
философия:
Энциклопедический словарь / Составитель Е. В.
Афонасин. М.: Прогресс-Традиция. 2008.
20.
Теофраст
//
Новая
философская
энциклопедия / Под редакцией В. С. Стёпина. В 4 тт.
М.: Мысль, 2001.
21. Теофраст // Философская Энциклопедия / Под
редакцией Ф. В. Константинова. В 5-х т. М.: Советская
энциклопедия, 1960-1970.
22. Феофраст. Характеры / Перевод Г. А.
Стратановского. Л.: Наука, 1974.
23. Цицерон М. Т. Письма Марка Туллия
Цицерона к Аттику, близким, брату Квинту, М. Бруту.
Том 2. Годы 51-46. / Перевод и комментарии В. О.
Горенштейна. М.-Л.: Издательство Академии Наук
СССР, 1950.
24. Эвдем Родосский // Энциклопедический
словарь Брокгауза и Ефрона: в 86 т. СПб.: 1890-1907.
162
2.5. Stoaçılıq
Stoaçılıq (yun. Στοά) ellinizm dövründə Afinada
təxminən m. ö. 300-cü ildə yaranmış fəlsəfi məktəb
olmuşdur. Antik dünyanın ən tanınmış məktəblərindən
biri idi. Məktəbin tarixini şərti olaraq üç dövrə bölürlər:
qədim (m. ö. IV – II yüzilliklər), orta (m. ö. II – I
yüzilliklər) və yeni (m. I – III yüzilliklər). Stoaçılığın yeni
dövrünü “Roma stoaçılığı” da adlandırırlar. Stoaçılıq
fəlsəfəsi bir çox hallarda Heraklitin, Platonun, Aristotelin,
kiniklərin təlimlərinə çox yaxınlaşmış və onlardan
qaynaqlanmışdır.
2.5.1. Qədim stoa
Məktəbin yaranması Zenonun (yun. Ζήνων, m. ö.
336 – 264) adı ilə bağlıdır. O, Kipr adasının Kitiya
şəhərindən idi. 315-ci ildə ticarət məqsədi ilə Afinaya
gəlmiş, orada məskunlaşmışdır. Afinada Zenon fəlsəfəyə
böyük maraq göstərmiş və bir müddət kinik məktəbin
nümayəndəsi olan Kratesin, daha sonra akademik
məktəbin təmsilçiləri olan Stilpon və Ksenokratesin
öyrəncisi olmuşdur. Zenon Afinada “Stoa Poykile” (yun.
στοά ποικίλη – naxışlı portikus) adlı portikusda
74
öyrəncilər üçün dərslər keçmişdir (1, 259-260). Buna görə
də məktəbin ardıcıllarını stoaçılar adlandırmışdırlar.
74
Binaya bitişik olan sütünlu açıq tikilidir.
163
Diogenes Laertiusa görə, bəlkə də məhz Zenon
“İnsan təbiəti haqında” əsərində ilk dəfə təbiətin
qanunlarına uyğun ərdəmli həyat sürmək fikrini dilə
gətirmişdir. Bununla da o, stoaçılığı etik problemlərin
çözülmənsə yönəltmiş oldu. Həmçinin Zenon hesab edirdi
ki, fəlsəfə üç tərkib hissədən: məntiq, fizika və etikadan
ibarətdir və onlar vahid bir sistemdə birləşdirilməlidirlər
(1, 274). Bu prinsipləri o özü həyatı boyu tətbiq etmiş,
sonda isə intihar etmişdir.
Roma filosofu Sisero yazırdı ki, Zenon təbii qanunu
tanrı sayırdı (4, 30). Onun fikrincə tanrının sifəti və
şəxsiyyəti yoxdur. O bu dünyanın qanunauyğunluğudur
ya da bir Əqldir. Buna görə də ona ibadət edilməz.
Zenonun öyrəncilərindən bəziləri hesab edirdilər ki, bəzi
ərdəmli insanları gələcəkdə tanrılaşdırmışdırlar. Həm də
Zenona görə kainat canlı və diri varlıqdır. Hər şeyin
əsasını isə "yaradıcı od" təşkil edir (4, 109). Bu fikrin ifadə
edilməsi ilə Zenon Heraklitin baxışlarını təkrarlamış
olurdu.
Zenon və onun öyrənciləri Xeyir anlayışına önəm
verirdilər. Bunu edərkən onlar Platonu təkrarlayırdılar.
Zenonun fikrincə həyatın gözəlliyi vahid bir xeyirdədir,
xoşbəxtliyə isə yalnız müdrik insan çatır (2, 271). Eyni
zamanda, nəfslər və mənfi ehtiraslar düşüncəyə qarşı
duran və təbiətə zidd olan şeylərdir (2, 202).
Zenonun tanınmış öyrəncilərindən biri Xrisippus
(yun. Χρύσιππος, m. ö. 280 – 207) olmuşdur. Onun
fəaliyyəti nəticəsində stoaçılıq sistemləşmiş bir təlim kimi
ortaya çıxmışdır. Ona görə Xrisippusu stoa məktəbinin
164
ikinci yaradıcısı sayırlar. Xrisippus çoxlu kitablar yazsa
da, bizim zamanımıza onlardan bəzi fraqmentlər gəlib
çatmışdır.
Xrisippus daha çox məntiqi məsələlərə önəm
vermişdir. O, başqa stoaçılar kimi hesab edirdi ki,
fəlsəfənin üç istiqaməti vardır: məntiq, fizika və etika
(əxlaq). Məntiq ritorika (söz ustalığı) və dialektikadan
(mübahisə bacarığı) ibarətdir. Dialektika isə məna və səsə
bölünür. Mənalar təsəvvürlər və onlara əsaslanan
mülahizələrdən, cins və növlərdən, eləcə də sofizmlərdən
ibarətdir. Səslər isə deyilən sözlər, cümlələrdir.
Dünyada hər şey səbəb və nəticə qanununa tabedir.
Ona görə də mülahizələr sadə və mürəkkəb olur. Sadələrdə
şeyləri keyfiyyətlərə görə təsnif edib, onlara dəqiq təriflər
verirlər. Sadə mülahizələrin örnəkləri kimi “o gəzir”,
“günəş göydədir” sözlərini misal gətirmək mümkündür.
Mürəkkəb
mülahizələri
Xrisippus
şərtilərə
(“günortadırsa, onda hava işıqlıdır”), birləşdiricilərə (“həm
günortadır, həm də işıqlıdır”), müqayisəlilərə (“gün
gecədən uzundur”) və s. bölürdü. Bunlardan ən önəmlisi
şərti olan mürəkkəb mülahizələrdir. Orada sonrakı iddia
öncəkiyə zidd olmamalıdır. Məsələn, “günortadırsa, onda
hava işıqlıdır” cümləsini təhlil etsək, onun həqiqəti əks
etdirdiyini görərik. Çünki “hava qaranlıqdır” desək, bu
“günortadır” iddiasına zidd olar. Mülahizələrdən çıxan
nəticə yalnız onda həqiqi sayılır ki, o həqiqi önərmələrə
(iddialara) söykənsin. (18)
Dostları ilə paylaş: |