Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o
Yüklə 43,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ildizning markaziy qismi peretsikl deb ataladi.
79 Ildiz uchki qismi bilan pastga qarab o‘sadi. Uning uchida uch qator birlamchi meristema joylashgan xar bir qatorda odatda 4 tadan xujayra bo‘ladi, pastki qatordagi meristemada ildizning qini va dermotogen xosil bo‘ladi. O‘rta qatordagi meristemada pereblema, yuqori qatordagi meristemada esa pleroma xosil bo‘ladi. Dermotogendan birlamchi qoplagich to‘qima (epidermis), pereblemadan ildizning po‘stloqi, pleromadan esa ildizning markaziy silindr qismi tashkil topadi. Ildiz uchki qismi bilan pastga qarab o‘sadi.Uning uchida uch qator birlamchi meristema joylashgan xar bir qatorda odatda 4 tadan xujayra bo‘ladi, pastki qatordagi meris-temada ildizning qini va dermotogen xosil bo‘ladi. O‘rta qatordagi meristemada pereblema, yuqori qatordagi meristemada esa pleroma xosil bo‘ladi. Dermotogendan birlamchi qoplagich to‘qima (epidermis), pereblemadan ildizning po‘stlog‘i, pleromadan esa ildizning markaziy silindr qismi tashkil topadi. Ildizning o‘suvchi qismi quyidagi 4 ta zonalardan iborat. 1. Ildiz qini zonasi. Ildiz qini meristemani shikastlanishidan saqlab turadi. Hamda ildizning pastga qarab erni yorib o‘sishga imkoniyat yaratib beradi. Ildiz qini xujayrasida kraxmal bor. Kraxmallar o‘z og‘irligi bilan ildizning tikka va to‘g‘ri o‘sishiga yordam beradi. 2. Bo‘linuvchi zona. Bu zonada meristema joylashgan meristema xujayralari oddiy yoki kariokinez yo‘lida bo‘linib ko‘payib turadi. Bu bo‘linuvchi xujayralarda vakuola bo‘lmaydi, yadro xujayralarining markaziga joylashgan. Bu zonaning kattaligi 2 mm oralig‘ida bo‘ladi. 3. O‘suvchi zona. Bu zonada xujayralar bo‘linishdan to‘xtab o‘sa boshlaydi. O‘suvchi zonadagi xujayralarda vakuolalar paydo bo‘lgan bo‘ladi. Bo‘linuvchi zona bilan o‘suvchi zona birgalikda 3-4 mm kattalikda bo‘lib bular ildizning o‘suvchi nuqtasi deb ataladi. 4. SHimuvchi zona yoki ildiz tuklari xosil bo‘luvchi zona bu zonada birinchi marotaba to‘qimalar vujudga keladi. Bu zonaning kattaligi bir necha sm bo‘ladi. Ildizning epidermasidan tuklar o‘sib chiqadi. Ildiz epidermasini epiblema ham deb yuritiladi. epidermis xujayralarining po‘sti yupqa, piktin moddasi bilan qoplangan. Ildiz epidermisida kutikula qavati va ustitsalari bo‘lmaydi. Epidermisdan o‘sib chiqqan tuklar bir xujayrali o‘simtalar bo‘lib,uzunligi 0,16 mm dan 1sm gacha bo‘ladi. Tuklarning umri qisqa bo‘ladi. Oz muddat kechiruvchi organlar efemer organlar deyiladi. Tuklar faqat 10- 20 kun hayot kechiradi, lekin ularning miqdori juda ko‘p bo‘ladi. M: Jo‘xori ildizining 1mm 52 0 sathida 425 ta, no‘xatda 232 ta tuk bor. Ildiz tuklari tirik bo‘ladi.Tuklar ildizning shimuvchi satxini 5 martada n 20 martagacha ortiradi. Ildiz tuklarining ba’zilari olma, ko‘mir kislotalarini ishlab chiqaradi. Ildiz tuklari orqali erdan suv va suvda erigan mineral moddalarning shimadi. Ildizning anatomiyasi 2 ga bo‘linadi. 1.Birlamchi ildiz anatomiyasi 2.Ikkilamchi ildiz anatomiyasi Bir pallali o‘simliklarning ildizi birlamchi, Ikki pallali o‘simliklarning ildizi esa ikkilamchi, yosh paytda esa birlamchi bo‘ladi.Ildiz tashqi tomondan epidermis bilan qoplangan. Epidermisdan tuklar o‘sib chiqadi. Ildizning shimuvchi zonasi kundalang kesganimizda ikki qismdan iborat ekanligini ko‘rish mumkin. 1.Ildizning po‘stloq qismi. 2.Markaziy silindr qismi. Ildizning po‘stloq qismi 3 xil qavat xujayralardan tashkil topgan. 1. Tashqi qavat-ekzoderma. 2. O‘rta qavat-mezoderma. 3. Ichki qavat -endoderma. Ekzoderma-bir necha qator zich joylashgan ko‘p qirrali parenxim xujayralardan iborat. Ekzoderma xujayralari o‘lik bo‘ladi, ya’ni suberin moddasi bilan sug‘orilib probkalangan. Ikki pallali o‘simliklarda epidermis tushib ketib o‘rniga probka hosil bo‘lgunga qadar qoplog‘ichlik vazifasini bajarib turadi. Ba’zan ekzodermada mexanik to‘qima sklerenxima xalqasi ham joylangan bo‘ladi. 80 Mezoderma-bir necha qavat siyrak joylashgan parenxim xujayralardan tashkil topgan. Ba’zan mezoderma xujayra-sida bo‘shliq joy xam uchraydi. Bu bo‘shliq joyni aerinxima deyiladi. Mezodermada suv va suvda erigan oziq moddalar to‘planadi. Ba’zan mezodermada chiqaruvchi organ va yo‘llar bo‘ladi. Mezoderma oziq moddalarni to‘plashdan tashqari o‘tkazuvchanlik vazifasini bajarib turadi. Ildiz tuklari shimib olgan oziq moddalar mezoderma orqali markazga o‘tadi. Markazga joylashgan ksilemaning suv naylarga tushgan suv va suvda erigan mineral moddalar yuqoriga ko‘tarilib ketadi. Endoderma-odatda bir qator ba’zan ikki qator zich joylashgan parenxim xujayralardan iborat. Endoderma hujayralarning ichki va yon tomonlari probkalangan bo‘lib faqat tashqi mezodermaga qaraganda po‘sti yupqaligicha qoladi. Ba’zi endodermaning tashqi va ichki tomoni yupqaligicha qolib yon tomon probkalanadi. Probkalangan xujayralar o‘lik bo‘ladi. Bularning orasida ba’zi xujayralar probkalanmaydi. Prokalanmagan xujayralar tirikligicha saqlanib qoladi. Bu xujayraning endodermaning tirik o‘tkazuchi xujayrasi deyiladi.CHunki bu xujayralari markaziy silindr qismiga suv va suvda erigan xoldagi mineral moddalar o‘tib turadi. Ildizning markaziy qismi peretsikl deb ataladi. Tug‘diruvchi to‘qimadan boshlanadi. Peretsikl odatda bir qator ba’zan bir necha qator bo‘lib joylashgan parenxim xujayralardan tashkil topgan. Peretsikl xujayralari kariokinez yo‘lda bo‘linib ko‘payib turadi. Natijada peretsikldan yon ildizlar o‘sib chiqadi. Peretsiklni kambiydan farqi kambiy erta bahordan kech kuzgacha bo‘linib ko‘payib turadi. Peretsikl esa ma’lum vaqtgacha bo‘linib ko‘payadi. Ikki pallali o‘simliklardan peretsiklda fellogen ham hosil bo‘ladi.Ildiz markazida o‘zak xujayralari bo‘lib uning atrofida ksilema so‘ngra floema joylashgan. Ksilema bilan floema radial tipda joylashgan. Ikki pallali o‘simliklarning ildizi yosh vaqtida bir-lamchi so‘ngra ikkilamchi tuzilishda bo‘ladi. Ildizning ikkilamchi tuzilishida ikkilamchi o‘tkazuvchi to‘qimalar va ikkilamchi qoplag‘ich to‘qimalar vujudga keladi. Kambiydan ikkilamchi ksilema va floemalar probka kambiysidan (Fellogendan) ikkilamchi qoplagich to‘qima xosil bo‘ladi. Kambiy floema bilan ksilemaning orasiga joylashgan bo‘lib o‘zidan yuqoriga floema elementlarini ichkariga esa ksilema elementlarini ishlab chiqarib turadi. SHuning uchun ham ikki pallali o‘simliklarning poyasi va ildizi bo‘yigagina emas eniga ham o‘sib turadi. Kambiydan hosil bo‘lgan floema, ksilema ikkilamchi ksilema va floema deb yuritiladi. Ikkilamchi ildizning markazida birlamchi ksilema (ya’ni o‘zak o‘rnida), uning ortida ikkilamchi ksilema joylashgan. Ikkilachi ksilema ustida kambiy va uning yuqorisida floema so‘ngra peretsikl o‘rnashgan, peretsiklning yuqorisida ildizning po‘stloq qismi bo‘ladi. Yon ildizlar mana shu peritsikldan vujudga keladi. 10 Ko‘p yillik, ikki pallali o‘simliklarning ildizi boshqa tomondan periderma bilan qoplangan. Ildiz markazidan toki po‘stlog‘iga qadar o‘zak nur xujayralari joylashgan. O‘zak nur xujayralari ko‘ndalangiga yana o‘zakdan po‘stloqqa tomon oziq moddalarni etkazib turadi. Ildiz mevalik o‘simliklarning ildiz tuzilish jixatidan 3 xil bo‘ladi. 1. Ildizning po‘stloq qismi kuchli taraqqiy etgan bo‘lib, oziqli moddalar asosan po‘stloqda to‘planadi. M: sabzi. 2. Ildizning markaziy ya’ni ksilema qismi kuchli taraqqiy etgan bo‘lib oziqli moddalar shu qismga to‘planadi. M: turp, rediska. 3. Ildizning po‘stloq hamda markaziy qismi yaxshi taraqqiy etgan bo‘lib oziqli moddalar xar ikkalasida to‘planadi. M: lavlagi. Ildiz mevalarni ildiz metamorfozlari ham deb yuritiladi. Ularda oziq moddalar to‘planadi. To‘plangan oziq moddalar o‘simlik, hayvon va inson organizmlari uchun muhim axamiyatga ega. Ularda turli xildagi organik birikmalar xam to‘planadi. 10 2. Mustafaev S.M., Ahmedov O‘.A.Botanika.-T.: O‘zbekiston, 2005.-435 b. Yüklə 43,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|