Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

rı  kalan  kimselerin  yazıştıkları  mektuplara  giren  mâni­
lerdir  bunlar.  Bazı  mânilerin,  nerede  rastlansalar,  mek­
tup  mânisi  oldukları  metinlerinden  anlaşılır  (Kilisli,  Mâ­
niler,  n"  1056;  İlhan  Başgöz,  Mânilerimizden,  s.  9).  Tabiî 
sevgi,  ayrılık,  serzeniş  gibi  duyguları  dile  getiren  herhan­
gi  bir  mâni  metni  de  bu  işi  görür.
Bazı  metinlerin  tanıklıklarına  bakılırsa, 
mâni  söyle­
yenlere,  özellikle  ustaca  mâni  düzenlere  mânici  denmiş 
olmalıdır  (bk.  Kilisli,  n°  841;  Kunos, 
Halk  edebiyatı  ör­
nekleri:  mâniler,  n°  297,  298).  Ama  bunlardan  mâni  söy­
lemenin  meddahınkine,  karagözcününküne...  benzer  bir 
uğraş  olduğu  anlamı  çıkarılamaz. 
Mâniciler  masalcılara 
benzetilebilir. 
Bunlar  mâni  söylemekte 
usta 
kişilerdir; 
belleklerinde  çok  mâni  vardır;  kendiliklerinden  yeni  mâ­
niler  düzecek  güçte  yaratıcılardır;  ama  bu  işi  bir  geçim 
aracı  yapmış  değillerdir.  Meydan  şairleri  ve  mâni  düzen 
âşıklar  dışında  bütün  bu  mânicilere  adsız  ozanlar  diyebi­
liriz;  ve  öyle  sanıyoruz  ki  bunların  çoğunluğu  kadınlardır.
Soru  8 1 :   Türkü
  ve 
mâninin  biçim,  anlatım  ve 
konularının  eskiliği  üzerine  neler  bili­
yoruz?
Koşma  biçiminin,  yâni  dördüncü  dizelerinin  uyağı  ay­
nı  kalan  bentlerden  meydana  gelmiş  türkülerin 
Xl'inci 
yüzyıldan  tanıkları  var;  bunlar,  Kâşgarlı  Mahmd’un  Di- 
vc*n-ı  Lugaat-it-TürkHindeki  metinlerdir. 
Anadolu’nun  en 
eski  anonim  halk  şiirlerinden  (türkülerinden)  bize  bir  şey 
ulaşmamış  olmakla  beraber,  ozanların  sözlü  geleneğinde 
de  Kâşgarlı’nın  kitabındaki  şiirler  biçiminde  türkülerin  ya­
şamış  olacağını  kestirebiliriz. 
Bugünkü 
bilgimize  göre 
türk  halk  şiirinde  destansı  nazımdan  düzenli  şiir  biçimle­
rine  geçişin  ilk  ve  en  eski  örneği  koşma  düzenidir.
Destansı  nazım  diye  adlandırdığımız  nazmın  başlıca
193

---

niteliği  baş-uyaklarla  ses-tekrarlamaları  kullanması  ve 
kararlı  bir  ölçü  ile,  şiiri  bentlere  bölen  bir  uyak  düzenin­
den  yoksun  olmasıdır. 
Bu  türlü  şiir  tekniğine  destansı 
nazım  demekle  onun  yalnız  destan  türünde  kullanılan  bir 
nazım  olduğunu  ileri  sürmek  istemiyoruz;  türk  halk  şii­
rinin,  bugünkü  biçimlerini  almadan  önceki  aşamada  bü­
tün  türlerinde  kullandığı  'nazım  tekniği  olarak  kabul  edi­
yoruz  bunu.
Destansı  nazımdan  düzenli  biçimlere  dönüşüm,  bent­
lerin  eşit  sayıda  dizelere  bölünmesiyle  gerçekleşmiştir.  Bu 
bölünmeyi  sağlayan  da.  tutarlı  bir  sıra  gözeterek  uyak 
kullanma  kuralının  kabul  edilmesidir;  böyle  bir  kuralın 
yerleşmesi  ise,  şüphesiz, 
şiirin  koşulduğu  eski  işlerden 
(bu  arada  destan  anlatma  işinden)  farklı  yeni  birtakım 
işlere,  ve  dolayısiyle  eskilerinden  farklı  ezgilere  koşul­
masının  bir  sonucu  olmuştur.
Mâni  biçimi 
ise 
İran  rubâîleri  ile,  gene 
İranlIların 
halk  şiirlerine  özgü  bir  biçim  olan  fehleviyyât'ta  görülen 
düzenin  türk  nazmına  etkisi  sonucunda  yaratılmış  olsa 
gerek.  Kâşgarlı  Mahmûd’un  kitabında  a  a  b  a  uyok  şema­
sı  gösteren  metinlere  rastlamıyoruz.  Gene  X l’inci  yüzyıl­
da  yazılmış  Kutadgubilik'in  orasında  burasında  a  a  b  a
uyaklı, 
ama 
ölçüsü  aruzun  v--------/v -------- /v -------- /v —
( =   faulün  /   faulün  /   faulün  /   faûl)  kalıbında  d ö r t lü k le  
rastlanır;  bunlar  da,  daha  sonra  yazılmış  Atabet  ül-haka- 
ayık’takiler  de,  bizce,  İran'ın  ruböî  biçiminden  türk 
tuyuğuna  geçişte  bir  aşamadır; 
tuyug  da,  bilindiği  gibi, 
aruzun  11  heceyi  ( = 4 + 4 + 3 )  
karşılayan  bir  kalıbı 
ile
(—   v ------- / —  v --------/ —   v  — :  fâilâtün  /   fâilâtün  /   fâi-
lün)  yazılır.  Eğin'in  alagözlü'leri  ve  11  heceli  a  a  b  a  dü­
zeninde  başka  halk  şiir  çeşitleri,  rubâî'nin  tuyug’dan  ge­
çerek,  hece  tartısına  uygulanışiyle  türkleşmesinrn  son 
aşamalarıdır.
7  ya  dâ  8  heceli  mânilere  gelince,  onların  biçimlerini
194

---

K â ş g a rh  
Mahmûd'un  kitabında  örneklerine  rastladığımız 
aynı  ölçüde,  ama  uyaklar  ile  koşma  düzeninde  şiirlerin, 
rubâî  -  tuyug  düzenine  uygulanmasının  bir  sonucu  say­
mak  gerekir.  Gerek  tuyugun,  gerek  uyakları  bakımından 
mâni  ile  aynı  düzende  olan  öbür  biçimlerin  (mâni,  bayatı, 
atagözlü  v.b.)  İran  etkisine  en  açık  bölgelerde  yayılmış 
bulunması  da  bir  anlam  taşır.  Gerçekten  de  tuyug  oğuz 
ve  çağatay  bölgelerinde  revaçta  olan  bir  biçimdir;  mâni, 
bayatı,  alagözlü  ise  özellikle  Azerbaycan  ve  Osmanlı  böl­
gelerinde  gelişip  yayılmıştır.
Konu  ve  anlatım  araçlarma  g e lin ce :  halk  masalla­
rında  «maymuncuk  motifler»  dediğimiz  (yani,  her  masa­
la  uyan)  şeyterın  karşıı.ğı  halk  türkülerinde,  mânilerde, 
hattâ  âşıkların  şiir  yaratmalarında, 
bir  kelime  ile  «halk 
şiiriande,  birtakım 
«kalıp-dize»ler  vardır  ki  çeşitli  me­
tinlerde  uygun  yerlere  yerleştirilebilir;  sözlü  şiir  gelene­
ğinin  dağarcığında  hazır  gereçlerdir  bunlar.  Yukarda  tür­
kü  türü  üzerinde  dururken  bunlardan  bazı  tipik  örnekler 
vermiştik.  Aşağıda  vereceğimiz  örnekler  bu  söz  kalıpla­
rının  eskiliğinin  tanığı  olmak  bakımından  ilginçtir. 
Bi­
rinci  örnek,  Kâşgarlı  nın  Dıvân’ından  bir  dörtlüktür; 
bu, 
a  a  a  b,  c  c  c  b...  uyaklı,  ilk  üç  dizesi  4 + 4 ,  son  dizesi 
4 + 3   heceli  bir  türküden  bir  bent  olsa  gerek:
Etil  suvı  aka  turur 
Kaya  tübi  kaka  turur 
Balık  telim  baka  turur 
Köylüng  takı  küserür.
Geçen  yüzyılın  sonlarında,  Tuna  kıyılarında  yaratı­
lan  bir  osmanlı  türküsü,  ünlü  «Osman  Paşa  türküsü»  de, 
ilk  iki  dizesinde  hemen  hemen  aynı  şeyleri  tekrarlıyor:
Tuna  nehri  akıp  gider,
Etrafını  yıkıp  gider...
195

---