Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
109 Burada bizi ilgilendiren nokta, Yeni-Eflatunculuğun İslâm ruh ve fikir hayatında çok tesirli ve son derece verimli olmuş olduğudur. Bilhassa mutasavvıflar bu mezhepte ruhî zevklerini ve vecdlerini, batini mükaşefelerini tatmin edecek bir kaynak bulmuşlardır. Aristo Esolocyası adlı eser, Yeni-Eflatunculuğu gayet iyi tasvir etmekte ve en yüksek hakikatin fikirle değil bir taraftan derin bir bihoşluk içinde nefisten feragat etmekle, diğer taraftan hissedilen âlemden alakayı kesmekle idrak olunduğunu anlatmaktadır. Mutasavvıfların hakiki marifet, his veya akıl yoluyla değil Allah‘ın kul kalbine attığı bir nur ile mümkün olduğuna ve kulun bu sırada nefsini lekeleyen her lekeden temizlenmiş olması, Tanrı‘sına bağlanmaktan başka her bağlantıdan kurtulmuş olması, her türlü ayrılığı ortadan kaldıran bir tarzda Allah‘ın zatına dalmış olması ve velhasıl birlik ve topluluk noktayı nazarları da bunun tıpkısıdır. Yani mutasavvıflarca marifet yolu, Yeni-Eflatunculuk tarafından gösterilen yolun tıpkısıdır. Bu yol, zevk ve vecd ile zevk ve vecde yardım eden riyazet, mücahede ve ibadet yoludur. Buna bir de Delfi mabedi üzerinde göze çarpan şu sözü katmak icap eder: ― Nefsini nefsinle bil‖ Sokrat bunu felsefesinin şiarı saymıştı. Bu söz Müslümanlara Yeni-Eflatunculuk mahiyetini alarak geçmiş, mutasavvıflar bu sözü alarak istismar 233 etmiş ve bu sözü, ― Kim ki kendini bilir, Tanrı‘sını bilmiş olur‖ hadisine yaklaştırarak bu sözü ve hadisi zevk ve müşahedelerine temel edinmişlerdir. 234 233 ―Nefsini nefsinle bil‖ bu söz Müslümanlara Yeni-Eflatunculuk mahiyetini alarak geçmiş ve mutasavvıflar bu sözü alarak istismar etmiş... Doğrul‘un görüşüdür. Bize göre bu bir istismar değildir. 234 Doğrul, a.g.e., s.41. 110 İş bu kadarla da kalmamış, bütün varlıkların tek varlık olan Allah‘ın feyzine intikal ettiğine inanılarak Yeni-Eflatunculuk mezhebinin ruhuna varılmıştır. Bu mezhebe göre, bütün varlıklar Allah‘ın feyzi eseri olmasından başka varlıklar birbirinden teselsül etmektedir. Mutasavvıfların ―Vahdet-i vücûd‖ hakkındaki telakkisi ile felsefi bir mahiyet alarak onun yerini tutan diğer telakkileri tetkik eden kimsenin göreceği manzara Plotinus mezhebinin bu telakkilere iyiden iyiye sinmiş olduğudur. Plotinus mezhebinde Allah‘a aklı evvel, külli nefs, gayri musavver madde ve cüz-i nefisler varlık mertebeleridir. Allah‘ın ilk feyzi aklı evveldir ki bütün varlıklar varlıklarını ondan alırlar. Ve diğer feyizler ondan sâdır olur. 235 Bunlar öyle sözlerdir ki Muhyiddin İbn Arabî‘nin vahdet-i vücûd‘a ait yazılarında Allah‘ın ilk feyzi saydığı ve sair mahlukatı onun mücerret feyizleri tanıdığı Hakikati Muhammediyye nazariyesinde tam benzerini buluyoruz. Ömer b. El-Fârıd‘ın vahdet-i şühud mahiyetindeki sözleriyle hakikati Muhammediye‘yi ifade eden kutbiyet hakkındaki sözleri de aynı mahiyettedir. Ona göre kutbiyet, hakikati Muhammediyye‘den ibarettir. Hakikati Muhammediye, ilk taayyündür. Maddi, ruhi sair taayyünler ondan sadır olmuştur. Halepli Şihabeddin Sühreverdi, Allah‘ı, aydınlıkların aydınlığı sayar ve bu aydınlığın canlar ve akıllar aydınlığıyla ve cisim olan Gaassık cevherlerle feyizlendiğini söyler. Bütün bu misaller Yeni-Eflatunculuğun İslâm tasavvufunda bırakmış olduğu derin tesiri apaçık gösterir ki zaten bunu inkâr etmeye imkân yoktur. 236 235 Doğrul, a.y. 236 Doğrul, a.g.e., s.42. 111 Mutasavvıflar zevk ve vecdlerini bu zevk ve vecd sayesinde kendilerine görünen hakikatleri ifade için birtakım ıstılahlar üzerinde birleşmişler ve bunların bir kısmına remzi ve işari bir mahiyet vererek kendilerinden olmayan kimselerin bunları anlamasına imkân vermek istememişlerdir. Bu tabirlerin birçoğu, felsefi mezheplerin yayılması nispetinde ıstılahları çoğalan ve İslâm âleminin Yunan felsefesine vukufu nispetinde genişleyen felsefe ıstılahlarından alınan idi. Daha sonra gelen mutasavvıflar bu felsefi ıstılahları mezheplerine sokmaya ehemmiyet vermişlerdir; bunları kendi zevklerine uydurmak istemişler, bunun neticesi olarak ruhi zevk ve şahsi vecd üzerine kurulmuş tasavvufi mezhepler karşısında değil felsefi mezhepler karşısında bulunduğumuzu belirten bir vaziyet hâsıl olmuştur. Bu felsefi ıstılahlar arasında şunlar vardır: ―Misaller‖, yani ezelî manalar. ―Hakikat‖, hakikatların hakikati, kelime, illet ve ma‘lul, feyiz, kesret ve vahdet, akl-ı evvel, akl-ı külli. Bunlarla beraber daha başkaları, mutasavvıfların Eflatun, Aristo, Revakiler ve Yeni-Eflatunculardan aldıkları sözlerdir. Mutasavvıfların zevk diliyle Allah‘tan hakikati Muhamediyyeden, marifetten, âlemden ve âlemin Allah ile bağlantısından; bütün varlıkların ta kendisi olan tek Zâttan sâdır olmasından bahsettikleri zaman bu ıstılahları kullanmakta olduklarını görüyoruz. 237 Umumiyetle Yunan felsefesinin, bilhassa Yeni-Eflatunculuğun İslâm tasavvufu tarihi üzerindeki verimli ve geniş tesirini kabul etmekle beraber, bu tesirin, ta başlangıçtan, yani tasavvufun doğuşundan itibaren kendini hissettirmiş olduğuna inanmamıza imkân yoktur. Çünkü ilk önce zahitlik ve takva gereğince hareketle temayüz eden İslâm ruh hayatının durumu ile daha sonra bu hayatın ameli mahiyetine ilaveten ilmi bir mahiyet kazanması sırasındaki durumu, ilk mutasavvıf ve zahitlerin 237 Doğrul, a.y. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|