*zbekiston respublikasi

 
1.3. Inson eshtiyojlarining rivojlanishi 
Muayyan mushitda yashovchi shayvonning u yoki bu tarzdagi xatti-harakati 
aniq eshtiyojni qondirishga qaratilgan bo’ladi. Shu boisdan eshtiyoj shayvonni 
faollikka undash bilan cheklanib qolmasdan, balki faollikning turlari, shakli, 
harakatlantiruvchi kuchiga ham o’z ta'sirini ko’rsatadi.
Shayvonda ovqatlanish eshtiyojini tug’ilishi unda faollikni vujudga keltiradi, 
natijada so’lak bezlari ishlay boshlaydi, o’lja qidirish, uni poylash, tutish va 

---

104 
iste'mol qilish bilan bog’liq holatlar majmuasi yuzaga keladi. Mazkur jarayonlar 
hartli reflekslar, faollikni keltirib chiqaruvchi yangi qo’zg’ovchilar va unga 
muvofiq bo’lgan yangi harakatlar bilan bog’lanish mumkin, biroq shayvon xatti-
harakatining tuzilishida shech qanday o’zgarish yuz bermaydi. Jahon fiziologlari 
va psixologlari tomonidan shayvonlarda hartli reflekslarni shakllantirishga oid 
tajriba materiallarining ko’rsatilishicha, vosita sifatida foydalanilgan qo’ng’iroq 
chalinishi shayvon uchun tashqi qo’zg’otuvchilar ichidan faqat ovqatlanishga 
bog’liq signal (xabar) vazifasini bajaradi, xolos. 
O’rgatilgan shayvon tomonidan tepkini bosish jarayoni unga ovqatning 
berilishi bilan aloqador xatti-harakat tarzida amalga oshiriladi. Shuning uchun 
shayvon har qanday murakkab hartli reflekslar yordami bilan o’z xatti-harakatini 
amalga oshirgan bo’lishiga qaramay, eshtiyojlar bevosita uning psixikasini aks 
ettirish muayyan ob'ektga yo’naltirish, xulqini idora qilish funksiyasini bajaradi. 
Chunki shayvon a'zolarining biologik-tabiiy eshtiyojlari psixik aks ettirish 
mazmuni va sifatini, tashqi olam ta'siriga nisbatan javob sifatida paydo bo’luvchi 
xatti-harakatlarni muvofiqlashtirib turadi. 
Insonning faoliyati, xulq-atvori, xatti-harakati shayvonlarnikidan tubdan farq 
qiladi, ularni tarkib toptirish mutlaqo boshqa asosga quriladi.
Misol uchun bolaning ovqatlanishi, xatti-harakati, qoshiqdan foydalanish, 
maxsus ajratilgan joyda o’tirish, ovqat yeyish qurolini ishlata olish uning tabiiy 
eshtiyojlari tufayli yuzaga kelgan deb e'tirof etish shaqiqatdan uzoq fikr, chunki 
uning negizida yotuvchi mexanizmlar siri tushuntirib berilmagan. o’z-o’zidan 
ma'lumki, tabiiy eshtiyojni qondirish uchun zarur hart-haroitlar yaratilishi hart 
emas, insonda uyquga eshtiyoj tug’ilsa, u holda shech qanday yumshoq o’ringa, 
divanga talab sezilmaydi, charchagan odam duch kelgan joyda o’z eshtiyojini 
qondiraveradi.
Madaniy xatti-harakatlar, odatlarning insonda vujudga kelishi ijtimoiy 
tarbiyaning ta'sirida tabiiy eshtiyojlarni qondirishning vositasi, harti sifatida 
gavdalanib, qurollar, buyumlar ularning tarkibiy qismiga aylana boshlaydi. Bunday 
xatti-harakatlar shaklini keltirib chiqaruvchi asosiy manba tub ma'nodagi eshtiyoj 
emas, balki uni qondirishning jamiyat taraqqiyoti talab qilgan qoidalari, usullari, 
kamolot taqozo etuvchi madaniy ko’nikmalar shisoblanadi.
Jamiyatning 
taraqqiyot 
bosqichlariga 
binoan 
tabiiy 
eshtiyojlarni 
qondirishning yangidan-yangi, yanada takomillashgan vositalari insoniyat 
tomonidan yaratilaveriladi va bular eshtiyojlar tarkibi bilan qorishib ketadi. 
Madaniy va ma'naviy eshtiyojlar to’g’risida ham xuddi shu tarzdagi o’zgarishlar 
yuz beradi,, shaxsning boshqa kishilar bilan muloqotga kirishish, bilimlarni 
o’zlashtirishda texnik vositalardan foydalanishi nutq va kiyinish madaniyatining 
o’sishi ularni qondirishga nisbatan talab darajasining ortishi mazkur eshtiyojlar 
riojlanishini ta'minlaydi. 
Psixologiyada eshtiyojlar rivojlanishining bir necha bosqichlari mavjud 
ekanliligini ta'kidlab o’tish zarur. Chunki eshtiyojlar inson ontogenezida paydo 
bo’lib, to umrining oxirigacha o’zgarib, takomillashib boradi. Kishilik 
jamiyatlarida eshtiyojlar bir-biridan ham moshiyat, ham shakl jishatidan tafovutga 

---

105 
ega bo’lganday, yosh davrlariga qarab, ular xuddi shunday mezonlar bo’yicha 
o’zaro farqlanadilar. 
Bola faolligini rivojlantirishning dastlabki bosqichlaridayoq, biologik 
jishatdan ahamiyat kasb etuvchi buyumlar, jismlar ustuvorlik xususiyatiga ega 
bo’lmaydilar, 
aksincha 
ularning 
inson 
tomonidan 
foydalanish 
usullari 
eshtiyojlarning omillari tariqasida gavdalanadi. Binobarin, mazkur buyumlar, 
aslashalarning ijtimoiy tajribalarini egallashdagi ahamiyati, roli namoyon 
bo’lishning mexanizmlari sifatida maydonga keladi.
Bolalarning xuddi shu yo’sinda egallaydigan xatti - harakatlarining yangi 
shakllari - bu jamiyat tomonidan ijtimoiy amaliyot vazifalariga munosib ravishda 
ishlab chiqilgan usullaridan iborat bo’lib, buyumlar bilan shaxsning munosabati 
tarzida yuzaga keladi, kishining kundalik faoliyati ichidan muhim joy engallaydi. 
Stol atrofida o’tirish, qoshiq bilan ovqat yeyish, krovatda uxlash, televizor tomosha 
qilish, o’yinchoq o’ynash, kattalar bilan muomala qilish yuqoridagi fikr 
moshiyatini 
yaqqollashtirishga 
yordam 
beradi. 
Eshtiyojni 
qondirishning 
vositalaridan foydalanish qoidalari ijtimoiy muomala usullari, faoliyatni amalga 
oshirishning yo’l-yo’riqlari katta yoshdagi odamlar tomonidan yoshlarga 
o’rgatiladi. o’z eshtiyojlarini muayyan buyumlar vositasida qondirishga va ularni 
muayyan faoliyat turiga tatbiq etishning insoniy shakllarini egallashga o’rgatish 
maxsus mashqlar orqali amalga oshirilib, "Etuk shaxs- bola" tarzida yuzaga keladi. 
Demak, bola eshtiyoji qondirilayotgan insoniy hart-haroitlar ta'siri ostida 
shaxsning xulq-atvori vositalar ahamiyati bilan emas, balki ularning ijtimoiy 
qiymati bilan belgilanadi. Eshtiyojlarning qondirilish darajasi uning og’ir yoki 
yengil ko’chishi shaxsning shakllanishida muhim ahamiyatga ega, shu boisdan 
ularni qondirish maqsadga muvofiq, oqilona mezonlarga suyanib amalga oshirilsa 
ijtimoiy ahamiyati yanada ortadi.
Insonda madaniy va ma'naviy eshtiyojlar turmush tajribasi ortishi, bilim 
saviyasi kengayishi, maxsus mashqlar egallanishi, ijtimoiy shayot qoidalariga 
uzluksiz ravishda rioya qilishi, narsa va hodisalarga munosabati o’zgarishi tufayli 
rivojlana boradi. Odam tobora barkamol bo’la borishi uning oldiga yangicha 
talablar qo’yadi, ularni bajarish esa eshtiyojning yangi, nisbatan murakkab, 
moshiyat jishatdan teran xususiyat kasb etuvchi shakllarni vujudga keltiradi, 
ularning qondirilishi esa tuzilishga ega bo’lgan vositalarni taqozo etadi. 
Ma'lumotlilik aql - zakovat ko’rsatkichining yuksalishi, iste'dod alomatlarining 
ro’yobga chiqishi, faollikning ortishi, xatti-harakat tarkibida keraksiz 
bo’g’inlarning kamayish eshtiyoji takomillashgan shaklining namoyon bo’lishini 
ta'minlaydi. Inson komfort sari intilar ekan, demakki unda yangi eshtiyojlar yuzaga 
keladi, ularning qondirilishi esa yangi bir sifat darajasiga ko’tariladi. 
Madaniyatning yangi qirralari ochilishi, ma'naviyatni egallashga nisbatan xoshish -
istakning kuchayishi, fan va texnikaning taraqqiyoti, millatlararo munosabatlar 
ko’lamining kengayishi rang-barang eshtiyoj turlari va shakllari rivojlanishiga 
muhim 
hart-haroitlar 
yaratadi. 
Insonning 
barkamollik 
sari 
intilishdagi 
imkoniyatlarini 
ro’yobga 
chiqarish 
orzusi 
eshtiyojlar 
rivojlanishi 
harakatlantiruvchi kuchga aylanadi. 

---

106 
Psixologiya fanida eshtiyoj quyidagi tiplarga ajratiladi: 
1. 
Individual - yakka shaxsga yo’naltirilgan. 
2. 
Guruhiy - real guruhlar moddiy va ma'naviy intilishi. 
3. 
Jamoaviy - jipslashgan guruhlar talabi majmuasi. 
4. 
Shududiy - etnik guruhning muayyan o’ziga xos talablari qondarilishi 
5. 
Etnik - ma'lum millat yoki xalqlarning safarbarligini ta'minlash. 
6. 
Umumbahariy - yer yuzi xalqlarining umumiy talablarining majmuaviy aks 
etishi.