X fəSİL. Beynəlxalq vergi HÜququ


Beynəlxalq vergi hüququnun anlayışı və təyinatı



Yüklə 40,16 Kb.
səhifə2/5
tarix27.12.2022
ölçüsü40,16 Kb.
#97953
1   2   3   4   5
vergi huququ

10.2. Beynəlxalq vergi hüququnun anlayışı və təyinatı
365. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişaf dinamikası yeni hüquqi tənzimetmə mexanizmlərinin formalaşdırılmasını zəruri edir. Müasir dövrdə beynəlxalq iqtisadi sistemdə həlledici kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyini, o cümlədən kapital qoyuluşunu, beynəlxalq ticarəti sitimullaşdıran məsələlərdən biri də vergiqoymanın beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsidir. Ticarət, investisiya, təbii resuslar və s. sferada yaranan beynəlxalq münasibət iştirakçıları meydana gələn beynəlxalq ikiqat vergiqoyma probleminin həlinə xüsusi önəm verirlər. Beynəlxalq iqtisadi proseslərdə iştirak edən hər bir dövlət ikiqat vergiqoymanın ləğvi və ya minimum səviyyəyə endirilməsində maraqlı olur.

366. Beynəlxalq ikiqat vergiqoyma vergi ödəyicisinin konkret obyektə münasibətində eyni zamanda iki və ya daha artıq dövlətin ərazisində eyni və ya analoji vergiyə cəlb edilməsidir. Ikiqat vergiqoymanın yaranma səbəbi dövlətlərin uzun müddət vergiqoyma yurisdiksiyasını bölüşməmələri ilə bağlı olub. Nəticə etibarilə milli vergi qanunvericiliyinin birtərəfliliyi nəticəsində müəyyən bir əmlaka münasibətdə hər bir dövlətdə spesifik vergiqoyma yurisdiksiyası kolliziyaların yaranmasına səbəb olur. Bir neçə dövlətin konkret bir subyekti özünün vergi ödəyicisi kimi hesab etməsi və ya bir dövlət ərazisində olan obyektin eyni zamanda digər dövlətin də qanunvericiliyinə uyöun olaraq vergiyə cəlb olunması ikiqat verginin meydana gəlməsinə, bu da sahibkarın xarici iqtisadi, ticarət, işgüzar əlaqələrinin aktivliyinin aşağı düşməsinə gətirib çıxarır. Belə bir qayda, öz növbəsində, mənfi təsirini inteqrasiya və beynəlxalq ticarət, xidmət, texnologiya, habelə maliyyə ixracı və investisiya əlaqələrində göstərir.

367. Beynəlxalq hüququn müasir inkişaf səviyyəsi və iqtisadi münasibətlərin rəngarəngliyi vergi münasibətlərinin bir dövlətin daxili işi olmadığını gündəmə gətirmişdir. Bir dövlətin hüquq subyekti başqa bir dövlətdə iqtisadi münasibətlərə daxil olduqda istər-istəməz həmin dövlətin vergi qanunvericiliyinin təsir dairəsinə düşür. Bu isə həmin münasibətlərin subyektləri üçün bir sıra həlli zəruri olan problemlər yaratmış olur. Müvafiq olaraq investor, transmilli korporasiya investisiaya yatırımı edərək kapitalının təminatı üçün daha sabit iqtisadiyyata, siyasi və hüquqi tənzimetmə rejiminə malik olan ölkələrə can atır. İnvestisiya yatırmalarında maraqlı olan dövlət isə tarif və qeyri tarif (inzibati) tədbirlərini, o cümlədən vergi münasibətlərini tənzim edəcək əlverişli qanunvericilik mühiti yaratmasıdır. Məsələnin beynəlxalq xaraqter kəsb etməsi vergi münasibətlərinin birtərəfli qanunvericilik qaydasında tənzimlənməsini istisna edir.
Beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi dövlətlərin daxili yurisdiksiyasından kənara çıxan vergi münasibətlərinin hüquqi tənzimetmə formasıdır. Başqa sözlə, həmin normalar tənzimetmənin obyekti kimi çıxış edən vergi münasibətlərinə uyğun olaraq beynəlxalq vergi hüququ kimi təzahür edir.
Beynəlxalq vergi hüququnun predmetini beynəlxalq vergi münasibətləri təşkil edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin sistemi isə özündə
  • vergi yurisdiksiyası ilə bağlı dövlətlərin fəaliyyətini;


  • vergi orqanlarının beynəlxalq əməkdaşlığında formalaşan münasibətləri;


  • beynəlxalq təşkilatlarla dövlətlərin vergi məsələləri üzrə münasibətlərini;


  • dövlətin xarici fiziki və hüquqi şəxslərdən və ya rezidentlərin xaricdəki gəlirlərdən,


əmlakından vergi və yığımların alınması üzrə münasibətləri təsbit edir.


Beynəlxalq vergi münasibətlərinin məzmunu beynəlxalq vergi hüququnun subyektlərinin hüquq və vəzifələrinin realizəsində ifadə edilir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsi, bir qayda olaraq, beynəlxalq müqavilələrlə həyata keçirildiyindən problem də beynəlxalq vergi hüququnun predmeti kimi təzahür edir. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin tənzimlənməsində beynəlxalq vergi hüququ ilə bərabər dövlətdaxili vergi hüququ da xüsusi funksiyaya malikdir. Digər sferalarda, məsələn, valyuta-maliyyə sferasında olduğu kumi, beynəlxalq vergi münasibətlərində də milli vergi hüququ həmin münasibətlərin beynəlxalq xarakterini nəzərə almaya bilməz.


368. Beynəlxalq vergi münasibətlərinin beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi - beynəlxalq vergi hüququ beynəlxalq iqtisadi hüququn yarımsahəsi olaraq beynəlxalq ticarət, maliyyə, investisiya və d. sahələrlə sıx qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Vergi münasibətləri birbaşa olaraq beynəlxalq ticarətə təsir edən faktorlardandır. Beynəlxalq inteqrasiya prosesinin genişlənməsi və surətlənməsi ilə vergiqoyma, onun ayrı-ayrı məsələləri tədricən daha geniş formada beynəlxalq hüquqi tənzimetməyə məruz qalmaqdadır. Vergiqoymanın digər forması kimi uzun müddət dövlətin büdcəsinin doldurulmasını təmin edən gömrük rüsumları çıxış edir. Artıq birmənalı olaraq demək olar ki, kömrük tarif tənzimlənməsi beynəlxalq hüquqi tənzimetmənin (GATT/WTO) obyektinə salınmışdır. Gömrük rüsumu da bu və ya digər məhsuldan, onun sərhədi keçdiyi anda götürülən xüsusi formasıdır. GATT-ın IX maddəsinin 1-ci bəndinə qeyd-şərtdə nəzərdə tutulur ki, razılığa gələn dövlətlər idxal və ixraca münasibətdə “gömrük rüsumlarından, vergi və yığımlardan başqa” hər hansı bir məhdudiyyətlər və qadağalar müəyyən etməyəcək və saxlamayacaqlar. Əgər dövlət idxal və ixracı məhdudlaşdırmaq istəsə, bu halda yalnız gömrük rüsumu və ya anoloji vergilərlə bunu etməlidir.

369. Gömrük rüsumlarının mexanizmləri ilə beynəlxalq hüququn tarif tənzimlənməsi onların beynəlxalq ticarətdə birtərəfli maliyyə yığımları və vergilərlə əvəzlənməməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi məsələlərinin GATT/WTO sisteminə daxil edilməsi yalnız dolayısı ilə, başqa sözlə desək, istehlak edilən əmtəə və məhsullara milli rejim prinsipinin təqdim edilməsi ilə mümkün olmuşdur. GATT-ın III maddəsində nəzərdə tutulan milli rejim dövlətə idxal edilən əmtəələrə, xidmətlərə dolayı vergilər, daha dogrusu, istehlak, aksiz vergilərini tətbiq etməyə imkan verir. Bu halda milli əmtəə və xidmətlərlə idxal edilən məhsul və xidmət arasında hər hansı ayrı-seçkilik yolverilməzdir. Hər iki kateqoriya üçün vahid ticarət rejimi olmalıdır (376).
Buna baxmayaraq bir çox dövlətlər uzun müddət ayrı-seçkiliyə əsaslanan fiskal təcrübədən istifadə etmişlər. Bu ayrı-seçkilik müxtəlif subsidiyalar, qiymətlərin müxtəlif formada qaldırılması ilə həyata keçirilmişdir. Ümumiyyətlə, idxal edilən əmtəələrə əlavə vergi yükünün qoyulması qiymətin artırılmasına və ayrı-seçkiliyin yaranmasına, rəqabətin pozulmasına səbəb olur.


370. Ayrı-seçkiliyin (diskiriminasiyanın) baş verməməsi üçün istər daha əlverişli rejim qaydasında, istərsə də milli rejim prinsipinə uyğun olaraq əmtəələrin eyniliyinin gözlənilməsi zəruruidir. Bu və ya digər milli əmtəəyə hansı vergi qanunvericilik münasibəti varsa, idxal edilən əmtəəyə də həmin münasibət ifadə edilməlidir.
GATT-ın III maddəsində (b. 1,2) nəzərdə tutulan milli rejim bilavasitə daxili vergilərə və daxili yığımlara yönəlib. Məsələ ondadır ki, idxal edilən əmtəələr artıq bir dəfə gömrük təmizlənməsilə vergiyə cəlb olunduğundan onları yenidən, milli əmtəələr üçün nəzərdə tutulan vergilərdən fərqli vergiyə cəlb etmək yerli əmtəələr üçün subsidiya kimi qəbul ediləcək. Bu da, öz növbəsində, GATT çərçivəsində gömrük-tarif güzəştləri üzrə dövlətlərin üzərinə götürdükləri öhdəliyin pozulması olardı. Bir sözlə, xarici əmtəələrin vergiyə cəlb edilməsi zamanı vergi dərəcəsi istər dolayısı ilə, istərsə də birbaşa olaraq yerli əmtəələrin vergi dərəcəsindən artıq ola bilməz. Bu qayda, ilk növbədə, dolayı vergilərə aid olmaqla, həm də həmin vergilərin müəyyən bir yığım üsuluna, o cümlədən, vergilərin azaldılmasına və istisna edilməsinə yönəlib.


371. Ümumiyyətlə, GATT dolayı vergilərə münasibətdə belə bir ümumi, balanslaşdırıcı mövqedən çıxış edir ki, əgər idxal edən dövlətlər bir daha idxal edilmiş əmtəələri istehlak vergisinə cəlb edirsə (m.III, b.2, III maddəyə qeyd-şərt), digər halda isə dövlətlər idxal ediləcək əmtəəyə münasibətdə dolayı vergini tətbiq etməməlidir. Vergidən bu qaydada azadetmə ixracın subsidiyası kimi qiymətləndirilməyəcək. Belə ki, idxal edən dövlət həmin əmtəəni istehlak vergisinə cəlb etmiş olur (m. XVI-ya qeyd-şərt). Bu iki qaydanın uzadılması “sərhəddə yenidən fiskal qiymətləndirmə” nəticəsində mümkün olur. “Sərhəddə yenidən fiskal qiymətləndirmə” nəticəsində ixrac zamanı (əlavə dəyər vergisindən başlayaraq) dolayı vergilərdən azad edilmiş əmtəə idxalçı dövlətdə, eyni ilə milli əmtəələr üçün nəzərdə tutulan müvafiq əsasda və müvafiq bazada vergiyə cəlb edilir. Bu halda gömrük heyəti bir növ vergi müfəttişləri ilə əvəzlənmiş olur. Başqa sözlə, vergi müfəttişləri gömrük heyətinin funksiyasını yerinə yetirmiş olur.

372. Beləliklə, beynəlxalq vergi münasibətlərinin universal səviyyədə beynəlxalq hüquqi tənzimlənməsi yalnız dolayı, daha çox qeyri-müəyyən və gizli xaraqter kəsb edən vergi və yığımlara qarşı yönəldiyi halda, şəxslərin gəlirlərinə yönələn birbaşa vergilərə şamil edilməyib. Birbaşa vergilər dövlətlərin maliyyə-iqtisadi inkişafının müxtəlifliyindən asılı olaraq onların daxili yurisdiksiyasında qalmaqdadır. Lakin burada da beynəlxalq hüquqi tənzimetmənin təsiri istisna edilmir. Belə ki, birbaşa vergilər ayrı-seçkiliyə əsaslanmamalıdır. Əks halda, yerli əmtəələr münasibətdə hər hansı bir fərqli imtiyaz (məsələn, gəlir vergisindən azad etmə) onların subsidiyalandırılması kimi (GATT-ın prinsiplərindən) rəqabət qanunvericiliyinin pozulması olacaq. Başqa sözlə, birbaşa vergilərə münasibətdə universal səviyyədə GATT-ın prinsipial qaydaları (vergiqoymada ayrı-seçkiliyə yol verməmək, haqsız rəqabətin istisna edilməsi, transparentlik və s.) tətbiq edilir. Birbaşa vergiqoyma məsələlərinin daha ətraflı tənzimlənməsi əsasən ikitərəfli, regional və regionlararası səviyyədə beynəlxalq hüququn obyektini təşkil edir. İstər öncə qeyd etdiyimiz halda, istərsə də birbaşa vergilərə münasibətdə dövlətlərarası əməkdaşlığın məqsədi eyniadlı ikiqat vergilərin istisnasına, həmçinin vergilərdən yayınmanın qarşısının alınmasına, vegi orqanları arasında əməkdaşlığa yönəlib.

Yüklə 40,16 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə