Xalq ta’limi vazirligi s amarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi sattarova Adashoy Amonovna

II Asosiy qism

2.1 Konstruktivizm atamasi haqida

Konstruktivizm nazariyasi Bu nazariyani amerikalik pedagog Djon Dyui (1859- 1952) ishlab chiqqan, Jan Piaje shu yo’nalishda ishlar olib borgan. So'nggi 30 yil davomida konstruktivizm pedagogikada nazariy hamda amaliy yo'nalish sifatida ommalashdi. Unga ko'ra ta'lim o'quvchining fikrlash faoliyati yordamida bilim yaratiladigan jarayon hisoblanadi. Hech kim hech kimni hech narsaga örgata olmaydi, o'quvchi o'zi o'rganishi kerak. Ta'lim odamlar o'z tajribasi asosida bilimlarni yaratadigan faol jarayon. Odamlar royalarni tayyor holda olmaydilar, ularni yaratadilar. Bu g'oya J.Piajening kons- truktivistik nazariyalariga asoslangan. Unga ko'ra «bola o'z intellektining 21 me'mori». Shunday qilib, o'qituvchi o'quv- chilarning öqishiga yordamlashuvchi rahbar bo'lib qoladi. D.Dyui nazariyasiga ko'ra, bolaning bilish faolligi, qizgaquvchanligi uning töliq aqliy rivojlanishi va ta'lim olishi uchun batamom yetarli deb hisoblanadi. Ta'lim jarayoni, asosan, bolaning mustaqil ta'lim olish va mustaqil takomillashuv ko'nikmalari rivojlanadigan mehnat va o'yin faoliyati sifatida ötishi kerak. Bola tajriba va bilimni muammoli ta'lim muhitini qilish, turli maketlar, sxemalar tayyorlash, tajribalar o'tkazish, bahsli savollarga javoblar topish va umuman, xususiydan umumiyga qarab chiqish, ya'ni bilishning induktiv metodini qo'llash jarayonida «amalda bajarish» yuli bilan o'rganishi lozim. Bu pedagogik kontseptsiya «instrumental pedagogika» no mini olgan. Bolaga stixiyali izlanishlar yôli xos va bu uning uchun eng tabiiy yöl. Bola mustaqil tadqiqot jarayonida narsalar va hodisalarning xususiyatlari va qadriyatlarni o'zi uchun kashf qilishi zarur, pedagog esa faqat bolaning savollariga, agar savollar bölsa, javob berishi mumkin. Bilimlarni ta'lim oluvchiga tayyor holda berib bölmaydi, har kim o'z hayoti davomida o'zining atrof-muhitni tushunishini konstruktsiyalaydi. Aynan shuning uchun har kim o'z dunyoqarashi, e'tiqodlari bilan betakrordir. Konstruktivizm bola tomonidan yangi bilimlarni o'rganish böyicha o'z tajribasi, bilimlari bilan tashqi, noma'lum reallik orasidagi bilish ziddiyatini yengib utish jarayonini ifodalaydi. Konstruktivist o'qituvchi dars beruvchi o'qituvchi emas, u ta'lim oluvchilarning muammoli yo’naltirilgan tadqiqot faoliyatiga konsultant, tashkilotchi va muvofiqlashtiruvchi hisoblanadi. U o'quvchilarning mustaqil axiliy faoliyati uchun sharoitlar yaratadi va ularning tashabbuslarini har tomonlama quvvatlaydi. O'quvchilar esa o'z navbatida, ta'lim jarayonining töla uquvli ishtirokchilari bo'lib qoladilar va ta'lim jarayoni hamda natijalari uchun o'qituvchi bilan birga javobgar böladilar. 22 O'qituvchi dars maqsadlarini belgilashda tasniflang, asoslab beringtekshirib köring, umumlashtiring, tahlil qiling, bashorat qiling baholang, modelini yasab qo'ying va shu kabi faoliyat atamalaridan foydalanadi. Ta'lim maqsadlarini hamda o'quv muammolari va vazifalarini shunday belgilash o'quvchilarning dars materiali böyicha chuqurroq fikrlashi, ularni mazmunli bahs-munozaraga jalb qilish, o'z nuqtainazarlarini, mulohazalarini va taxminlarini aytish motivlarini shakllantiradi. XX asr oxirida ta'lim oluvchilarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga mo'ljallangan faol muammoli va izlanishli ta'lim metodlari va shakllarining ommaviy rivojlanishi munosabati bilan D.Dyui rivojlantiruvchi tanqidiy fikrlashni shakllantirish tamoyillari va metodikasini ishlab chiqdi. Ushbu tamoyillar quyidagilar: — Ko'p ma'nolilikka ega bo'lish kerak, ya'ni tushunchalar, nazariyalarni so'zlar, rasmlar, matematik ifodalar yordamida bera olish, istalgan kontseptsiyani o'z so'zlari yoki simvollar bilan aniq bera olish zarur; — Axborotni zichlashtira olish va umumlashtira olish. Samarali umumlashtirish 10 mingta so'z bilan ifodalash .Mumkin bo'lgan suratga uxshaydi. O'quvchilarni o'zlari uchun qulay va tejamli bo'lgan tuzilmalar, kontseptual karta va sxemalar yaratishga o'rgatish kerak; —abstrakt fikrlay olish, konkret fikrlashdan chetlashgan holda; —istalgan hodisaning bosh, yetakchi tamoyillarini topish. Bola intellekti rivojlanishi nazariyasi. Bu nazariyani shveytsariyalik psixolog Jan Piaje (1896-1980) ishlab chiqqan. Bu nazariya bolalar intellekti rivojlanishini tushunish uchun katta ahamiyatga ega bo'ldi. Unga ko'ra bolalar fikrlashining ko'p xususiyatlari ochib berildi. Bular: egotsentrizm - boshqa odamning nuqtai-nazariga o'ta olmaslik; sinkretizm - har turli hodisalarni yetarli ichki asos bo'lmagani holda o'zaro moyilligi: hosil böladigan tafakkur turi; transduktsiya - mantiliy fikrlashning xususiyati bo'lib, bunda xususiydan-xususiyga tomon, umumiylikni chetlagan holda, o'tish amalga oshiriladi; 23 artifitsializm-olamni göyo odam qo'li bilan yaratilgan, sun'iy deb idrok qilish; animizm-olamni jonli deb hisoblash, ziddiyatlarni sezmaslik. Bola psixikasi rivojlanishining tört bosqichi nazariyasini ishlab chiqadi, bular quyidagi bosqichlar: 1. Sensomotor bosqich (tugilgandan 2 yoshga tölguncha) - jismoniy his tuygular: teri sezgisi, ochlik, ogriq, shovtsin, yoruglik va boshqalarga munosabat shakllanadi. 2. Faoliyatgacha bosqich (2 - 7 yosh) - bola o'ziga atrof- dagilar ko'zi bilan qaraydi. Bunda ijobiy muhitning ahamiyati katta. Bola o'ziga ijobiy baho berishi yaxshi rivojlanishga, past baho berishi, aksincha natijaga olib keladi. 3. Aniq faoliyat bosqichi (7-11 yosh) - faktlarni qiyoslash, ob'ektiv aqliy xulosalar chiqarish, atrofdagilarning tan olishiga erishish va bolalarcha egotsentrizmdan xalos bo'lish, mavjud me'yor va qoidalarni o'zlashtirish bosqichi. 4. Rasmiy faoliyat bosqichi (11 -15 yosh) - mustaqil fikrlashga intilish bilan hayotiy qadriyatlarni qayta baholash, shaxsiy e'tiqodlar, qadriyatlarga munosabat, yangi odamlar bilan o'zaro munosabatlar, umidlar, kelgusi yölni tanlash, biror ma'naviy qahramon yoki faoliyat sohasiga e'tibor va qiziqishlarning yo’nalganligi, axborotlarni jadal, ko'pincha, aralashiga, ba'zan tanlab, töplash bosqichi. Shu har bir bosqichda ösha darajadagi o'zgarmas operatsiya paydo bo'lishi hamda uning o'zgaruvchanligi rivoj- lanib borishidan iborat ikkitadan bosqich mavjud. Bunda agar bolaga ta nish tajribalar takrorlansa, bu oson qabul qilinadi va o'zgarmas operatsiya buladi. Agar bu boshqa yoki yangi tajriba bo'lsa, bola yangi sharoitga moslashish uchun muvozanatdan chiqadi va o'zinining bilimi tarkibini o'zgartiradi. Shunday qilib, bola borgan sari ko'proq adekvat bilimlari tarkibini boyitib boradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, ta'lim-tarbiya jarayonida o'quvchining rivojlanish darajasiga mos va uning mantiliy, aqliy va shaxsiy o'sishiga yordam beruvchi mashg'ulotlarni rejalashtirish zarur. 24 Eng yaqin rivojlanish sohasi nazariyasi. Bu nazariyani rossiyalik psixolog Vigotskiy Lev Semyonovich (1896-1934) ishlab chiqqan. Bu nazariyaga köra ta'lim oldinda borishi va bolaning rivojlanishini o'ziga ergashtirib borishi lozim. Rivojlanish faqat bola yangi ko'nikmalarni o'zlashtirganida hosil böladi. Lekin uni real hayotdan ajralgan holda emas, o'zida bor bo'lgan bilimlar asosida o'zlashtirishi shart. Bu «eng yaqin rivojlanish sohasi» deb nom- landi va pedagogika hamda psixologiya faniga kirdi. Eng yaqin rivojlanish sohasi deb L.S.Vigostkiy «yetilish jarayonidagi, ertaga yetiladigan, hozir paydo bölayotgan holatda bo'lgan funktsiyalarni, ularni rivojlanish mevasi deb emas, rivojlanish ko'rtaklari, gullari, ya'ni endigina yetilib kelayotgan funktsiyalar»ni tushuntirgan edi. Eng yaqin rivojlanish sohasi bola o'z yoshiga nisbatan qiyin masalalarni katta yoshdagi odamning yordami bo'lganda yechishi jarayonida aniqlanadi. Masalan, emaklashni o'rganib olgan chaqaloq uchun emaklash u o'zlashtirgan ko'nikma, lekin tik turish va yurish esa, uning tomonidan endi o'rganilayotgan va katta yoshdagilar yordamida o'rganiladigan ko'nikma bo'lib, bu ko'nikma bolaning eng yaqin rivojlanish sohasida hisoblanadi. O'quvchi bilan muloqotda uning qiziqishlaridan kelib chiqqan holda uning eng yaqin rivojlanish sohasi keng bo'lgan belgilarni topish va asta-sekin yangi bilimlar bilan to'ldirib borish orqali kutilgan natijaga erishiladi. Bunda bolalarga do'stlik va o'zaro hurmatda bo'lish asosiy shart hisoblanadi. Intellekt ko'pligi nazariyasi. Bu nazariyani amerikalik psixolog Govard Gardner (1943 yil 11 iyulda tug'ilgan) ishlab chiqqan. Bu nazariya har bir odam turli darajada ifodalangan kamida sakkizta tipdagi intellektga ega ekanligini ochib berdi. Ular quyidagilar: 25 1. Verbal-lingvistik intellekt-so'z xotirasi, so'z boy- ligi yaxshi, o'qishni yaxshi ko'radi, so'z bilan ijod qilishni yoqtiradi. Bular shoir, yozuvchi, notiqlar. 2. Mantiliy-matematik intellekt-hisoblash va sonlar bilan ishlashni, mantiliy masalalar, boshqotirmalarni yechishni, shaxmat uynashni yaxshi ko'radi, tenqurlariga nis- batan ko'proq abstrakt darajada fikrlaydi, sabab-oqibat bog'liqliklarini tushunadi. Bular matematik, fizik va boiщalar. 3. Vizual-fazoviy intellekt-ko'rish obrazlari bilan fikrlaydi, karta, sxema, diagrammalarni tekstga nisbatan oson uqiydi, xayolga berilish, raem chizish, modellar konstruktsiyalashni yaxshi ko'radi. Bular rassom, haykaltarosh, me'mor, ixtirochi, shaxmatchilar. 4. Motor-harakatli intellekt-yuqori sport natijasiga erishadi, boshqalarning harakatlari, mimikasi, odatlarini yaxshi takrorlaydi, narsaga qo'l tekkizish, buyumlarni qismlarga ajratish va yig'ish, yugurish, sakrash, ko'rash tushishni yaxshi ko'radi. Hunarlarga qobiliyatli. Bular raq-qos, artist, sportchilar. 5. Musiqiy-ritmik intellekt-qo'shiqlar, kuylarni eslab qoladi, ovozi yaxshi, musiqa asbobini chaladi, xorda ashula aytadi, harakatlari va so'zlashi ritmli, o'zicha sezmasdan kuylaydi, biror ish qilayotib, stolni ritmik chertadi. Bular bastakor, musiqachi, qo'shiqchi, raqqoslar. 6. Shaxslararo intellekt-tengqurlari bilan muloqotni, boshqa bolalar bilan uynash va ularga o'rgatishni yaxshi ko'radi, turli holatlarda yetakchi bo'lib qoladi, hamdardlik- ni, boshqalarga g'amxörlik ko'rsatishni biladi, boshqa bolalar unga sherik bo'lishga intiladilar. Bular diniy xodim, siyosatchi, diplomatlar. 7. Ichki shaxsiy intellekt-mustaqillik hissi, iroda kuchini namoyish qiladi, o'zinining yaxshi va yomon xislatlarini real anglaydi, vazifalarni hech kim xalaqit bermaganda yaxshi bajaradi, o'zini boshqara oladi, yakka ishlashni ma'qul ko'radi, o'z hissiyotlarini aniq tasvirlaydi, o'z xatolaridan ibrat oladi, o'z qadrini bilish hissi rivojlangan. Bular psixolog, o'qituvchi, tarbiyachilar. 8. Tabiatshunos intellekti-tabiatga, tabiat hodisa- lariga, jonivorlar, ösimliklarga qiziqadi, tabiat ola- mini tushunish, atrof-muhitning belgilari va 26 xususiyat- larini fardlash, tasniflash va shu kabilarga qobiliyatini namoyon qiladi. Bular tabiatshunos, ekolog, qishloq xo'jalik xodimlari. Ayrim bolalar o'zlaridagi eng ustun intellekt tipi orqali boshqalarga nisbatan osonroq o'qishlari mumkin. Har bir boladagi o'z vaqtida aniqlangan va rivojlantirilgan talant unga hayotda yuksak cho'qqilarga erishish uchun yöl ochib beradi. Xulosa qilib aytganda, ta'lim jarayoni bolalarga intellektning har xil tiplarini jalb qilishni talab eta- digan tajribalar orttirish imkoniyatini beradigan holda tashkil etilishi lozim