Xalqaro birliklar tizimi – si

Xalqaro birliklar tizimi – SI
39
w w w . O r b i t a . U z : I l m i y – o m m a b o p a d a b i y o t l a r t u r k u m i d a n .
birliklar yoki, atom birliklarida ifodlangan qiymatlarining tushunarli va ishonchli bo‘lishi uchun, ularni albatta SI tizimidagi muqobil birliklar orqali ham ifodalab o‘tish zarur bo‘ladi. Tabiiy birliklar (t.b.) hamda, atom birliklaridan
(m.a.b.), tegishli tor sohalardagina, xususan, atom va yadro fizikasida va kvant mexanikasida foydalaniladi. Jadvaldagi son qiymatlarning so‘ngida, qavs ichida ko‘rsatilgan sonlar, tegishli miqdor uchun standart noaniqlik ko‘rsatkichini ifodlaydi.
7-jadval. SI tarkibiga kirmaydigan, SI dagi qiymatlari amaliy tajribalarda keltirib chiqarilishi lozim bo‘lgan birliklar.
Kattalik Birlik nomi
Birlik belgisi
SI dagi qiymati(a)
Energiya
SI bilan birgalikda foydalanishga ruxsat etilgan birliklar.
elektronvolt(b) eV 1 eV = 1.60217653 (14) × 10−19 J
Massa
dalton(c)
massaning atom birligi
Da, m.a.b.
1 Da = 1.66053886 (28) × 10−27 kg
1 m.a.b. = 1 Da
Masofa
astronomik birlik(d)
a.b. 1 a.b. = 1.49597870691 (6) × 1011 m
Tabiiy birliklar.
Tezlik
tezlik t.b. (Yorug‘likning vakuumdagi tezligi)
c0 299792458 m/s (aniq)
Harakat
harakat t.b.
(qisqa Plank doimiysi)
ħ
1.05457168 (18) × 10−34 J∙s
Massa
elektron t.b. (elektron massasi)
me
9.109 3826 (16) × 10−31 kg
Vaqt
vaqt t.b.
ħ
𝑚𝑒∙ ∙ 𝑐0
2
1.2880886677 (86) × 10−21 s
Zaryad
elementar zaryd
Atom birliklari.
e 1.602176 53 (14) × 10−19 Kl
Massa
elektron massasi
me 9.1093826 (16) × 10−31 kg
Harakat
kichik plank doimiysi
ħ
1.05457168 (18) × 10−34 J∙s
Masofa
bor radiusi
a0
0.5291772108 (18) × 10−10 m
Energiya
hartri energiyasi
Eh
4.35974417 (75) × 10−18 J
Vaqt vaqt atom birligi
ħ
𝐸ℎ
2.418884326505 (16) × 10−17 s

• Ushbu jadvalda, astronomik birliklikdan tashqari boshqa barcha birliklarning qiymatlari, P.J.Mor va B.N. Teylor muallifligidagi, CODATA 2002, fundamental fizik doimiylarning tavsiya etilgan qiymatlari. Rev.Mod. Phys., 2005, 77, 1-107 manbasidan olindi. Har bir qiymat uchun standart noaniqlik ko‘rsatkichi qavs ichida keltirilgan.
• 1 elektronvolt, elektronning vakuumda 1 Volt potensiallar farqidan o‘tishda olgan kinetik energiyasiga teng. Elektronvoltga odatda, SI old qo‘shimchalari tadbiq etiladi.
• Dalton (Da) va massaning atom birligi (m.a.b.) standart va tinch holatdagi uglerod 12 atomining 1/12 qismi uchun qo‘llaniladigan aynan bitta o‘lchov birliigning o‘zaro muqobil ikki xil nomlaridir. Daltonga odatda, SI ning old qo‘shimchalri tadbiq etiladi. Masalan, yirik molekulalaning masasini ifodalash uchun kilodalton kDa, yoki, megadalton, MDa; hamda, kichik atomlar yoki molekulalar massasini ifodlash uchun nanoDalton, nDa, yoki, pikoDalton, pDa larni ishlatiladi.
• Astronomik birlik – Yer sayyorasi va Quyosh orasidagi masofaga teng. U, massasi cheksiz kichik bo‘lgan zarrachaning, Quyosh atrofida kunlik 0.01720209895 rad masofaga harakatlanish bilan aylanuvchi, qo‘zg‘almas Nyuton orbitasining radiusiga tengdir. Astronomik birlikning qiymati, IERS 2003 Konvensiyasidan olingan (D.D. Makkarti va G. Peti., va boshqalar, IERS 32-Texnik bayonoti, Frankfurt-Mayn: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie, 2004, 12). Astronomik birlikning metrda ifodalangan qiymatini, XAI ning «JPL efemerida» DE403 (E.M. Standish, XAI son miqdorlar kichik guruhi bayonoti, Astronomiyaning asosiy faktlari, Appenzeller ed., Dordrext: Kluwer Akademik nashriyoti, 1995, 184-185 ) manbasidan olingan.

www.Orbita.Uz kutubxonasi