Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

18 

 

Salarilər,  Rəvvadilə r,  Şəddadilə r,  Şə ki  hakimliyi,  Sə lcuqlar, 

Eldənizlə r,  Monqollar,  Elxanilər-Hü laku lar,  Tey murilər,  Os manlıla r, 

Qaraqoyunlular,  Ağqoyunlular,  Səfəvilər,  Əfşarlar,  Qacarlar  və  başqa 

türk-islam  sülalələrin in  idarə  etdikləri  eyniadlı  dövlətlər  təkcə 

Azərbaycanın,  həmç inin  bütövlükdə  Cənubi  Qafqa zın  deyil,  eyni 

zamanda  bütün  Yaxın   və  Orta  Şərq in  dövlətçilik  tarixində  dərin  iz 

qoydular. Azə rbaycan uzun za man bu dövlətlərin əksəriyyətinin  mə rkə zi 

vilayəti, 

Təbriz 

isə 

paytaxtı 

oldu. 

Bu 

böyük 

türk-islam 

imperatorluqlarının  b ir  ço xunu  məhz  Azərbaycan  -türk  əsilli  sülalələr 

idare edirdilər. 

15-18  əsrlərdə  Azə rbaycanın  dövlətçilik  mədəniyyəti  daha  da 

zənginləşdi.  Bu  dövrdə  Şərq in  geniş  ərazili  Qaraqoyunlu,  Ağqoyunlu, 

Səfəvi  və  Əfşar  imperatorluqla rı  b ilavasitə  A zərbaycan-türk  sülalə ləri 

tərəfindən idare  olunurdu. Bu  mühüm a mil ölkənin da xili və beynəlxa lq 

əlaqələrinə  müsbət  təsir  göstərir,  Azərbaycanın  hərbi-siyasi  təsir 

dairəsini,  A zərbaycan  dilinin  fəa liyyət  meydanının  genişləndirir, 

Azərbaycan  xalq ının  maddi  və  mənəvi  mədəniyyətinin   daha  da  inkişaf 

etməsinə əlverişli şərait yarad ırdı. 

Ağqoyunlu və Səfəvi sülalələrinin hakimiyyəti dövründə Azərbaycan 

Şərq ö lkələri ilə yanaşı, Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzəsi ölkələrindən 

başlamış,  u zaq  İngiltərə  və  Skandinaviyaya  qədər  bir  ço x  Avropa 

dövlətləri ilə d iplo matik əlaqə saxlay ırdı. Uzun Həsən, Şah İs mayıl Xətai, 

Şah Təhmasib, Şah Məhəmməd Xudabəndə, Şah Abbas və b. Azərbaycan 

hökmdarların ın saraylarında ço xsaylı Qərb dip lo matları Azərbaycanla sıx 

qarşılıq lı  əlaqələr  yaratmaq  üçün  danışıqlar  aparmışdılar.  Azərbaycan 

Şərqlə  Qərb  arasındakı  qarşılıq lı  əlaqələrdə  mühü m  rol  oynamaqda 

davam edirdi. 

Səfəvi  dövlətin in  süqutundan  sonra  hakimiyyətə  gələn  görkə mli 

Azərbaycan-türk  sərkərdəsi  Nadir  şah  (1736-47)  keç miş  Səfəvi 

imperatorluğunun sərhədlərin i daha da genişləndirdi. O, 1739  ildə, Deh li 

də  daxil  o lmaqla,  Şima li  Hind is tanı  ələ  keçirdi.  Lakin  Nadir  şahın  bu 

geniş ərazidə qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq  planları baş tut-

mad ı. 

Nadir  şahın  ölü mündən  sonra  onun  idarə  etdiyi  geniş  ərazili 

imperatorluq  süquta  uğradı.  A zərbaycan  torpaqlarında  yenidən  yerli 

dövlətlər  yarandı.  Beləliklə,  18  əsrin  2-ci  yarısında  Azərbaycan  (həm 

Şimali,  həm  də  Cənubi)  xırda  dövlətlərə  —  xanlıqlara  və  sultanlıqlara 

parçalandı.  Ölkən in  hərbi-siyasi  tənəzzül  dövrü  başlandı.  A zərbaycanın 

qədim dövlətçilik ənənələ rin i yaşadan ayrı-ayrı  xan lar bir-b iri ilə rəqabət 

apararaq,  bütün  ölkəni  yenidən  vahid  dövlət  çərçivəsində  birləşdirməyə 

çalışsalar  da,  bu  heç  bir  nəticə  vermədi.  Siyasi  pərakəndəlik  daha  da 

dərinləşdi. 

Bununla,  Azərbaycanı  işğal  etməyə  çalışan  yadelli 

təcavüzkarla rın əlinə ço x ə lverişli fürsət düşdü. 

18  əsrin  sonunda  Azərbaycan-türk  sülaləsi  olan  Qacarlar  (1796-

1925)  İranda hakimiyyətə gəldilər. Qacarlar vaxtilə  Səfəv ilərin və  Nadir 

şahın hakimiyyəti altında olmuş bütün əraziləri, o cü mlədən Azərbaycan 

xanlıqlarını, sul- 

 

 

---

19 

 

 

 

 

 

 

---

20 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

21 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

22 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

23 

 

tanlıqların ı  yeniden  mərkəzi  hakimiyyətə  tabe  etdirmək  siyasəti 

yerit məyə  başladıla r.  Be lə liklə,  Qacarlarla   həmin  dövrdə  Cənubi 

Qafqazı,  o  cümlədən  Azərbaycanı  işğal  etməyə  çalışan  Rusiya 

imperatorluğu  arasında  uzunsürən  müharibələr  dövrü  başlandı. 

Azərbaycan torpaqları iki böyük dövlət arasında qanlı  müharibələr 

meydanına çevrild i. Rusiya tərəfindən hərbi əməliyyatlara başçılırı 

edən və ərazi vədləri  ilə şirnikləndirilən ermeni və gürcü generalları 

əllərinə  düşmüş  fürsətdən  istifadə  edərək,  Azərbaycanın  dinc 

əhalisinə  qarşı  dəhşətli  soyqırımları  törətdilər.  Gü lüstan  (1813)  və 

Türkmənçay  (1828)  müqavilələrinə  əsasən  müstəqil  Azərbaycan 

dövlətlərinin  -  xanlıqların  və  sultanlıq ların  varlığ ına  son  qoyuldu. 

Ölkə  iki  imperatorluq  arasında  bölüşdürüldü:  Azərbaycanın  şimalı 

(Şimali  Azərbaycan)  Rusiyaya,  cənubu  (Cənubi  A zərbaycan)  isə 

Azərbaycan-türk  əsilli  Qaca rla r  sülaləsinin  idarə  etdiyi  İran 

şahlığına  qatıld ı.  A zərbaycan  xalqın ın  şimalda  ruslaşdırılması, 

cənubda isə farslaşdırılması dövrü başlandı.  

 

Rusiya  Şərqə  doğru  daha  da  irəliləmək,  isti  dənizlərə  yol 

açmaq  və  Hindistana  yetişmək  üçün  azərbaycanlıları  Cənubi 

Qafqa zdan tama milə sıxışdırıb çıxara raq siyasəti yeritməyə başladı. 

Bunun  üçün,  ilk  növbədə,  Cənubi  Qafqazın  xristian  əhalisinə 

arxalandı,  o  cümlədən  Azərbaycanın  xristian-alban  əhalisindən 

istifadə  etdi.  Müsəlman  əhalinin  zorla  xristianlaşdırılmasına 

başlandı.  Beləliklə,  Bizans  imperatorluğunun  süqutundan  sonra 

Cənubi  Qafqa zda  xristian  a mili  yenidən  dirçəldildi.  Rusiyadan 

xristian  əhalinin  Azərbaycana  köçürülməsinə  cəhd  göstərildi.  İlk 

za manlar  bu  siyas ət  baş  tutmadıqda,  işğal  olunmuş  Azərbaycan 

torpaqlarına, xüsusən Qarabağın dağlıq bölgələrinə, həmçinin keçmiş 

İrəvan və Naxçıvan xanlıqların ın ərazisinə qonşu ölkələrdən kütləvi 

surətdə  ermənilə r  köçürü ldü.  Türkiyə  ilə  hə msərhəd  olan  Qərbi 

Azərbaycan  ərazisində  -  keç miş  İrəvan  və  Na xç ıvan  xanlıqla rın ın 

ərazisində  "Erməni  v ilayəti"  yaradıldı.  Bununla,  Azərbaycan 

ərazisində  gələcək  erməni  dövlətinin  əsası  qoyuldu.  Bundan  əlavə, 

1836  ildə  Azərbaycan  Albaniya  dövlətinin  yadigarı  o lan  müstəqil 

Alban kilsəsi ləğv olundu və erməni Qriqorian kilsəsinin tabeçiliyinə 

verildi.  Belə liklə,  Azərbaycanın  qədim  əhalisi  olan  xristian 

albanların  qriqorianlaşdırılması  və  erməniləşdirilməsi  üçün  daha 

əlverişli şərait yaradıldı. Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı yeni ərazi 

iddialarının  əsası  qoyuldu.  Bütün  bunlarla  kifayətlənməyən  çar 

Rusiyası  daha  çirkin  siyasətə  də əl  atdı:  erməniləri  silahlandıraraq, 

türk-müsəlman  əhalisi  üzərinə  qaldırdı  və  azərbaycanlılara  qarşı 

kütləvi  q ırğın lar  törətməyə  başladı.  Eyni  zamanda,  Rusiyadan 

xristian əhalinin Azərbaycana köçürülməsinə diqqət artırıldı. 

 

İranın şahlıq rejimi də Azərbaycanın cənub torpaqlarında, 

mah iyyətcə, eyni cür siyasət həyata keçirird i. 

 

 

Ço x  çəkmədən,  müstəqil  yaşamaq  ənənələrinə  malik  o lan 

Azərbaycan  xa lqın ın  həm  şima lda,  hə m  də  cənubda  azadlıq 

mübarizəsi  gücləndi.  Nəticədə,  əvvəllər  Azərbaycana  yiyələn mək 

üstündə öz aralarında qanlı  müharibələr aparmış Rusiya və İran dövlətləri Azərbaycan xalqın ın azad lıq  mübarizəsinə qarşı 

"etibarlı" müttəfiqlərə çevrildi- 

 

 

 

 

 

 

---