119
Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra xaricdə dövlət hesabına təhsil alan azərbaycanlı tələbələrin vəziyyətini
öyrənən
Azərbaycanlı Tələbələr İttifaqının 1923-25 illər üçün məlu matında A xundovun təhsilin in bitməsinə 2 il qald ığı
göstərilird i.
Gö rkəmli həkim-cərrah Mustafa Topçubaşov Almaniyada olarkən İs mayıl A xundovdan cərrahlıq ixtisasından
epidemioloq ixtisasına keçməsini xahiş etmişdi. Bunun səbəbi Azərbaycan əhalisini əldən salan malyariya xəstəliyinə qarşı
mübarizədə ixtisaslı həkim kad rların ın çatış ma ması id i. Təhsilin i başa vurduqda müəllimi, məşhur epidemioloq Martini
İsmayıl A xundovu rəhbərlik etdiyi Hamburq Tropikolog iya İnstitutuna dəvət etmişdir. Onun rəhbərliyi altında təcrübə
keçən doktorant İs mayıl A xundov tədqiqatların ı dərin ləşdirərək, dissertasiya yazmış, Afrikada u zun müddətli ezamiyyətdə
olmuşdur. Ha mburqa dönərkən A xundovun verdiyi hesabat prof. Martininin e lmd ə yeni bir istiqa mət proqnozlaşdırmasına
imkan vermişdir.
O, Fransa, Əlcəzair və İsveçrədə keçirilən simpoziu mlarda çıxış etmiş, 1927 ildə müvəffəqiyyətlə dissertasiya
müdafıə edərək, elmlər doktoru olmuşdur.1928 ildə Bakıdan vətənə qayıtmaq təklifi almışdır. Ümu mxalq fəlakətinə
çevrilmiş malyariya ilə mübarizədə ölkənin tropikoloq mütəxəssislərə böyük ehtiyacı var id i.
Təcrübəli həkima lim kimi vətənə dönən İsmayıl A xundov Azərbaycanda tropikologiya sahəsində ilk professor
olmuşdur. Alman iyada aldığı biliklərin əməli tədbiqinə başlamış, malyariya ilə mübarizədə mühüm rol oynamışdır. Onun
görkəmli kimyaçı Yusif Məmmədəliyevlə birgə yaradıcılıq əməkdaşlığı malyariyaya qarşı kimyəvi terapiya müalicə üsulu,
yeni preparatların yaradılması kimi uğurlu nəticələr vermişdir. Tələbəsinin fəa liyyətini u zaq Almaniyadan izləyən prof.
Martini A xundovun ma lyariya ilə mübarizədəki uğurlarına sevinmiş, mə ktublarının birində hər iki alimin b irgə ə məy ini
yüksək dəyərləndirmişdir.
Axundov Bakı Ep idemio logiya və Mikrobiologiya İnstitutunda parazitoloq-ento moloq işləmiş, Azərbaycan Tibb
İnstitutunun tropik xəstəliklər kafedrasının müdiri, Bakı tropik stansiyasının direktoru, İkinci dünya müharibəsi dövründə
Cənubi Qa fqaz cəbhəsinin baş epidemio loqu olmuşdur. 40-dan ço x elmi əsərin müə llifıd ir. 30-cu illərdə mütərəqqi
Azərbaycan ziyalılarına qarşı repressiyalar baş landığı dövrdə, İs mayıl A xundovun Belç ikada təhsil a lmış böyük qardaşı
professor Ağa Axundov həbs edilmişdir. O,qardaşının həbs olunduğu gün, özünün də repressiyaya məru z qalacağından
ehtiyat edərək, Alman iya ilə bağlı sənədlərinin ço x hissəsini yandırmışdır.
Ə s ə r i: ―Малярия и Culicidae в Азербайджане‖, Б ., 1940.
Əd:Дулаева З., Страницы истории национальной интеллигенции,
"Azərbaycan Tarixi Muzeyi - 2003", B., 2003.
AXUNDOV Mə mmədsadıq Axund Molla Ruhulla oğlu (1887, Həştərxan - ?, Bakı) - ict ima i xad im, publisist, ma -
arifçi alim, tərcü məçi. Rusiya Sosial-demokrat Fəh lə Partiyası "Hü mmət" təşkilatının fəal ü zvlərindən biri. Ruhani-müəllim
ailəsində doğulmuşdur. Bakıda 2-c i dərəcə li rus-müsəlman məhəllə mə ktəbini (1902), sənət mə ktəbini (1903) b itirmişdir.
Məhəmməd Əmin və Mə mmədəli Rəsulzadələrin, Sey id Hüseyn Sadıqzadənin yaxın qohumu olan A xundov 1911
il martın 19-da panislamizmin təbliğində ittiham olunaraq həbs edilmişdir. Evində axtarış zamanı panislamizmin təbliği ilə
bağlı heç b ir fakt aşkar edilmədiy inə görə iki aydan sonra azad o lunmuşdur. A xundov Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti
illərində mü xtə lif ictima i işlərdə ça lış mış, "Nov xanı" adlı istehlak cə miyyətin in sədri olmuş, "Mərkə zi müsəlman valideyn
şurası"nın katibi seçilmişdir.
Jurnalistlik fəaliyyətinə "İrşad" qəzetinin redaksiyasında başla mış, "Təka mü l", "Tərəqqi", " Yeni Füyuzat", "Tə zə
xəbər" və b. mətbuat orqanlarında işlə miş, mü xtəlif mövzu larda məqalələ r dərc etdirmişdir. "Ümu mi mənfəətli cib
dəftərçəsi və müsəlmani-ru mi təqvim" (1910) tərt ib etmiş, Azə rbaycan dilin in qra mmatikasına dair iki hissədən ibarət
"Rəhbəri sərf‖ (Qafur Rəşad Mirzə zadə ilə birlikdə) adlı dərslik (1910-17) ya zmış, "Ze mstvo nədir, ca maatdan ötrü nə iş
görmüşdür və Zemstvo nə cür gərək olsun?" (İ.P.Belokonski, 1909), "Əlibaba və qırx quldur" və s. əsərləri tərcü mə etmişdir
(1910-16).Tanın mış ruhani, ictimai xadim və yazıçı olan atasının 1912 ildə qətlə yetirilməsi ilə ə laqədar mətbuatda dərc
olunmuş materiallardan ibarət "Şəhid mərhu m Fazil Əlhac Molla Ruhulla A xundun əhvalatına dair məcmuədir" kitabını nəşr
etdirmişdir (1913).
Əd.: Azərbaycan kitabı (biblioqrafiya), 3 cilddə, c.l, B., 1963.
AXUNDOV Mirzə Əbdülxalıq Hacı Abdulla oğlu (1863, Bakı - 1950, Tehran) - ictima i
xadim, yazıçı, publisist, ilk azərbaycanlı tibb elmləri doktoru. Bakıda məd rəsədə və gimnaziyada təhsil
almış, Alman iyanın Erlangen şəhərində tibb universitetini (1888) bitirmişdir. Gö z bəbəyinin klin iki
tədqiqi əsərinə görə tibb doktoru adın ı a lmışdır. Əsər iki sonra Erlangendə ayrıca kitab şəklində
çapdan çıxmışdır. Vətənə qayıtdıqdan sonra Axundov Azərbaycanda ictimai həyatın yeniləşməsi
uğrunda mübarizəyə qoşulmuş, Bakıda gö z xəstəlikləri məntəqəsi açmağa təşəbbüs göstərmiş, bununla
hazırda Ba kıdakı göz xəstəxanasının əsasını qoymuşdur. O, hə min dövrdə 10 əsr görkə mli Şərq əttarı
Əbu Mənsur Müvəffəq bin Əli əl-Hərəv inin əsərini klassik ərəb dilindən alman d ilinə tərcü mə edərək,
onu geniş şərhlərlə 1892 ildə Derpt (Estoniyanın Tartu şəhəri) Universitetində tibb elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq
üçün dissertasiya kimi müdafiə etmişdir.
Əsər bir il sonra Derpt Universitetinin " Əsərlərin"də, həm də A lmaniyanın Halle şəhərində ayrıca kitab şəklində çap
olunmuş, uzun müddət rus və Avropa farmako loqlarının stolüstü kitabına çevrilmişdi. A xundov 19 əsrin sonu - 20 əsrin
əvvəllərində Bakıda müasir üslübda kitab xana, xəstəxana, mətbəə, apteklər, xey riyyə cəmiyyətləri yaratmış, milli
özünüdərkin yüksəlməsi uğrunda geniş maarifçilik işləri aparmışdır. 1901 ildə ailə-məişət mövzusunda "Əvvəli hənək, axırı