17
oğrularıdır. Hamısı məqsədsiz və sənədsiz adamlardır. Min
hiylə qurub yol kəsməklə məşğuldurlar. Üzə gülürlərsə də,
ürəklərində ilan qıvrılır. Heç kəsə rəhm etməzlər cövr və
cəfadan başqa bir hünərləri yoxdur. Zahirdə şirin dilli
görünürlər, amma batinləri zəhərlidir.” Şair Kuhistandan
keçərək. Iraqi-Ərəbə çatır. Yolda bir çəmənlikdə o, xəlifənin
ova çıxdığını görür və burada xəlifənin vəziri Cəmaləddin
İsfahani ilə tanış olur. Xaqaninin bu vəzirlə etdiyi söhbət
olduqca maraqlıdır. O, bu söhbəti belə nağıl edir.
Oxudum, dinlədi o söz həkimi,
Bəyəndi ürəkdən şeirlərimi.
Dedi:-Adın nədir, söylə mənə sən,
Əslin haralıdır? kimsən? Nəçisən?
Dedim:-Tələbəyəm, həmdə sözbilən,
Şirvan şəhərində doğulmuşam mən.
Sonra, Xaqani özünü bir söz ustadı kimi öyərək xəlifə ilə
görüşmək arzusunda olduğunu bildirir. Cəmaləddin xəlifə
qarşısında öz biliyindən danışmağın qorxulu olduğunu deyib,
üzüyünü ona hədiyyə verir. Xaqani bu səfərdən Şirvana
qayıtdıqdan sonra Axsitan şah üzüyü ondan tələb edir. Xaqani
Şirvani belə bir zorakiliyin ədalətsizlik olduğunu söyləyərək,
üzüyü vermək istəmir. Şah bu cavabdan qəzəblənərək, üzüyü
daha təkidlə tələb edir. Şair şahın təklifini yenə rədd edir. Bu
hadisə şahla onun arasında əvvəldən mövcud olan ziddiyyəti
tamamilə açmış olur. Xaqani üzüklə əlaqədar olaraq baş vermiş
bu çəkişməni qeyd etdikdən sonra, təfəkkür aləmində Xızrla
söhbətindən söz açır və səfəri zamanı gördüyü şəhərləri bir-bir
təsvir etməyə başlayır. Xaqaninin sənətkarlığını öyrənmək
18
nöqteyi nəzərindən də bu təsvirlərin böyük əhəmiyyəti vardır.
Bunların içərisində Azərbaycan xalqının qədim paytaxtı
Həmədan şəhəri xüsusi bir sevgi ilə təsvir edilmişdir.
“Həmədanın suyu lətafətdə bal kimidir, küləyi zəfəran ətri
verir... Əgər kəndlisi yerə qanqal əksə, torpağı zəfəran bitirər...
Əgər İraq həyat beşiyidirsə, Həmədan onun gəlinidir. İraqın
ətrafında bağ yoxdur, amma Həmədan məna baharıdır. Əgər
sən Həmədanda yurd salıb qalsan, həm taleyin üzünə gülər,
həm də hər səhər-axşam iki bayram görərsən...” Əsərdə habelə
İraqeynin ayrı-ayrı şəhərlərinin təsviri və s. vardır ki, burada
onların hamısını göstərmək istəmədik. Xaqani Şirvani tarixi
şəxsiyyətlərlə çox bağlı olan bir simadır. Hindistandan tutmuş
İraqeynə qədər Yazın Şərqin bir çox şair və alimləri Xaqanini
tanımış, onunla məktublaşmış və ona hörmət etmişlər. Odur ki,
şair “Töhfətül-İraqeyn”də səyahəti zamanı tanış olduğu
müxtəlif əqidəli, müxtəlif dünyagörüşünə malik çoxlu
mədəniyyət adamları haqqında söhbət açır, bunlardan bir
çoxunu etiramla tərif edir. O, Həmədanı təsvir edərkən
Həmədan alimi Məcdəddin Xəlili, Fəxrəddini, İmadəddini tərif
edir və Həmədanda təşkil edilmiş alimlər məclisi haqqında
danışır. Bağdadı
təsvir edərkən şair o dövrün Bağdad alimləri
Şəhabəddin Əbu-Nəsr Yusif Diməşqin, onun qardaşı Fəxrəddin
Diməşqini, alim İzzəddin Əşəri və Ziyəddin Əbu Nəhifi
tərifləyir. “Töhfətül-İraqeyn” də Xaqaninin elmi-fəlsəfi və
didaktik fikirləri də müəyyən dərəcədə ifadə edilmişdir. Bu
fikirlər əsas etibarı ilə şairin Xızrla söhbəti zamanı özünü
göstərməkdədir. Şərq ədəbiyyatında və folklorunda yeri
gəldikcə yaşıllıq, bahar və çiçək simvolu kimi, dəniz fəlakətinə
düşənlərin xilaskarı kimi xatırlanan əfsanəvi Xızrı şair
tamamilə yeni bir sifətdə təsvir edir. “Töhfətül-İraqeyn”
19
əsərində Xızr səhər günəşi və ağıllı nəsihətlər verən müdrik bir
sima kimi təsvir edilir.
Xaqaninin “Divan”ında da Xızrla
əlaqədar fikirlərə çox rast gəlirik. Məsələn;
Sübh dəman duş Xızr bər dərəm aməd betab.
Kədr be avaz-e nərm səbbəhəkəlləh xetab.
“Dünən sübh çağı Xızr ( günəş) nura bürünərkən qapıma gəldi,
mehriban səslə mənə “sabahın xeyir”-dedi”.
“Töhfətül-
İraqeyn” əsərində də Xızr (günəş) sübh vaxtı Xaqaninin
qapısını açaraq daxil olur. Xaqani Şirvani bu vaxt təfəkkür
aləmində olduğunu yazır.
Gözümü dünyaya açarkən səhər
Al-əlvan don geymiş gördüm üfüqlər.
Bir səhər nəfəsi, bir aşiq ahı
Duydum, seyr edəndə gülən sabahı.
Səhərin bayrağı yüksələn zaman
Birdən daxil oldu Xızr qapımdan.
Bu xəyali Xızrla şair arasında cərəyan edən söhbət çox
maraqlıdır. Bir bədii vasitə kimi şair, Xızrla söhbətdən istifadə
edərək öz sənətkarlığını yüksək qiymətləndirir, dünyanın
quruluşu haqqında fikir söyləyir və zəmanədən şikayətlər edir.
Şair Xızrın dili ilə öz zəmanəsinə belə qiymət verir:
İndi, bax, zəmanə korlanmışdır, ah!
Cəmşid
qul olmuşdur, kor dev- padşah.
Get bu şər qapıdan, Xaqani,
Hökmən-
Haqqın dərgahına pənah apar sən!