məftun olan kəs dərviş deyil, gərək dərviş yoxsulla şahı bir gözlə görə". "Torpaq
sənin dayən olub, südünü əmmisən, o da sənin qanını əməcək. Sənin qanın
dayənin verdiyi süddəndir. Əlində tutduğun badə cavanlar qanıdır, içmə,
Zalımların nəfsi kimi bu qaniçən dünyanın içi məzarıstan, eşiyi isə bağ-
bağçadır" .
Qəsidənin hər beyti, hər sözü humanizmlə, feodal orta əsrinin qayda-
qanunlarmm inkarla doludur. Hər beytdə dərin və geniş məzmun, yığcamlıq və
konkretlik var. Başqa əsərlərində olduğu kimi burada da şairin əsas tənqid hədəfi
zülm və ədalətsizlikdir. Qəsidədə zalımlara nifrət, qəzəb hər dəfə yeni bir
ehtirasla özünü biruzə verir. Xaqani də dahi müasiri Nizami kimi zalımları
düşünməyə, peşiman olmağa səsləyir:
Tökər sübhə qədər qan yaş gözündən sel kimi məzlum,
Boğar zalımları rahat yataqda qanli tufanı
Əlac axtar qəza təqdirinə, sən əzdiyin aciz,
Düşübsə torpağa, ahı yıxar ərşi-müəllanı.
Salıbsan Bijəni həbsə, sən ey Əfrasiyab, yatma,
Durubdur pusquda Rüstəm, əlində tiği-bürram.
Edibsən it kimi pislik, peşiman ol, çağır "əl-əfv",
Ki, it də söyləyər "əf-afv", nəyin olsa peşimanı.
Xaqani şeri coşqun, ehtiraslı poeziyadır. Bu poeziyada gözəlük ehtirasla
təsdiq olunduğu kimi eybəcərlik, şer, zülm də eyni ehtirasla inkar edilir, üstəlik
onda inkar daha güclüdür. " Qəsideyi-şiniyyə" bu baxımdan müstəsnalıq təşkil
etmir. Bu zəngin məzmunlu əsərdə də şairin dövrünə məxsus eybəcərlik və şer
rəngarəng boyalarla qələmə almır, inkar edilir. Burda "Mədain xərabələri" ilə
səsləşən parçalar da çoxdur.
Xaqaninin ən iri həcmli əsəri "Töhfətül-İraqeyn" poemasıdır. Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində ilk poema olan bu əsəri, bəziləri yanlış olaraq mənzum
səfəmamə hesab edir, onun iki İraqa - Əcəm və Ərəb İraqına səyahətdən alman
təəssürat əsasında yazıldığını düşünürlər. Halbuki, poemaya "Töhfətül-İraqeyn"
adı sonra verilmişdir. Xaqani əsərini, Yəhya Qərib nəşrindəki dibaçədən də
aydın olur ki, "Töhfətül-xəvatir və zibdətül-zəmair" adlandırmışdır. Seyyid
Hüseyn Amuzqar isə onu "Töhfətül-xəvatir və zibdətül-nəvazir" adı ilə çap
etdirmişdir. Bir həqiqətdir ki, poema ancaq səfəmamə, yaxud səfər xatirələri
deyil. Şair əsəri yazana qədər keçirdiyi həyat, qarşılaşdığı adamlar haqda
xatirələrini, müxtəlif məsələlər ətrafında düşüncələrini əks etdirir. Şirvan və
onun əhalisi haqqında düşüncələr
11
əsərdə iki İraqdan az yer tutmur. Burada şairin birinci Məkkə səfəri ərəfəsində,
xüsusən Şirvanla bağlı keçirdiyi hisslər əsasdır.
Şair İraq səfərinə də poemada xüsusi yer ayırır ki, bu cəhəti poemanın artıq
orta əsrlərdə "Töhfətül-lraqeyn" adlandırılmasma səbəb olmuşdur. Əslində isə
İraq səfərinin təsviri Şirvan düşüncələrinin inikası üçün bir vasitədir. "Töhfətül-
lraqeyn" xarakteri etibarilə ictimai, fəlsəfi məzmunlu lirik poemadır. Onun əsas
qəhramanı şairin özüdür. Əsərdə danışan, düşünən, sevmən, fəxr edən,
kədərlənən, qəzəb alovdan püskürən də odur. Poema bütünlükdə Şərq
poeziyasında oxşan olmayan bir əsərdir. Şair poemada özü və əsəri haqqında
sərbəst söz açır. İftixarla özünü sənət aləminin günəşi sayan şairi hər şeydən çox
siyasi, ədəbi düşmənləri ağrıdır, qəzəbləndirir. "Düşmənləri tənqid" adlı bəhsdə
bu cəhəti aydın müşahidə etmək olur. Küfə əhli kimi etibarsız, Bağdad əhli kimi
ikidilli, peysərləri qalın, qıyıqgözlü iynəyə bənzəyən, çürük dəndanələri qan
qoxuyan bu siyasət xadimlərini şair qüdrətli sənət dili ilə inkar edir, onları oğru,
yaltaq, ikiüzlü adlandırır:
K a m a l ı m ç a x a n d a ş i m ş ə k l ə r k i m i ,
Q u y r u q b u l a y ı r l a r k ö p ə k l ə r k im i.
F ə n n d ə q ə r i b ə m , d e m ə k t ə k ə m , t ə k ,
Q ə r i b g ö r ə n k i m i h ü r ü r h ə r k ö p ə k .
D i l i m i ö y r ə n i b t e z d il a ç ı n c a ,
S ö y ü ş y a ğ d ı r ı r l a r m ə n i m d a l ı m c a .
O n l a r ı y ü k s ə l d ə n b i r m ə l ə k ə m m ə n ,
M ə n ə d i ş q ı c a y ı r o n l a r q ə z ə b d ə n .
Ö z l ə r i n i X a q a n i y ə t a y t u t m a q i s t ə y ə n b u a d a m l a r a q a r ş ı ş a i r i n q ə z ə b i s o n s u z d u r .
" G ü n ə ş ə x i t a b v ə q ı z ı l ı m ə z ə m m ə t " b a ş l ığ ı a l t m d a v e r i l ə n v ə p o e t i k h i s s l ə r i n ə l v a n l ı ğ ı ,
z ə n g i n l i y i i l ə o x u c u n u h e y r a n e d ə n f ə s i l d ə ş a i r d ü ş m ə n l ə r i n i u n u d a b i l m i r . G ü n ə ş d ə n
k ö m ə k , y a r d ı m i s t ə y ə n ş a i r s a t l ı ğ ı n , i ş ı ğ ı n , h ə r a r ə t i n , u c a l ı ğ ı n r ə m z i o l a n G ü n ə ş i ö z d o s t u
s a y ır. F ie ç k ə s d ə n i ş ı ğ ı n ı ə s i r g ə m ə y ə n , h ə r a l ç a ğ ı n a y a ğ ı a l t m a e n ə n , Ş i r v a n ı ş ə f ə q i n ə q ə r q
e d ə n G ü n ə ş d ə n ş a i r in c iy ir :
E y k i m s ə d ə n i ş ı q ə s i r g ə m ə y ə n ,
M ə n ə ə s i r g ə d i n o n u b ə s n ə d ə n ?
D o s t d a n ü z ç e v i r m ə k d o s t a n ə la y i q ?
B u s i f ə t g ö r ü n m ü ş d ü ş m ə n ə la y iq .
G ü n ə ş ə x i t a b ə n m ü r ə k k ə b , ə l v a n p o e t i k d u y ğ u l a r ə k s e t d i r ə n ş a i r ö t ə r i o l s a d a ,
b ə d b i n l ə ş i r , d ö v r ü n i c t i m a i q a n u n l a r ı n ı n u y ğ u n s u z l u ğ u n u G ü n ə ş ə d ə a i d e d i r , o n u d a
ö g e y - d o ğ m a l ı q b i l m ə k d ə t ə q s i r l ə n d i r i r :
12