Xaqani Şİrvani s e ç IL m iş

onları  həmişə  dost,  yəni  insan  görmək  istəyir.  Onun  inkarı  orta  əsri, 

şimşək  kimi  çaxıb,  ildırım  kimi  gurlayırsa,  İntibah  gülüstan  üçün 

mehriban  bahar  yağışma,  ətirli  səhər  nəsiminə  çevrilir,  onu  təsdiq  edir. 

Xaqaninin böyüklüyü məhz bundadır.

Azərbaycanda  Xaqani  irsinin  öyrənilməsi  ilə  H.Araslı,  M.Quluzadə, 

M.Sultanov,  Q.Kəndli  məşğul  olmuşlar.  M.Sultanov Xaqani  irsinin nəşri 

və  tərcüməsi  sahəsində  xeyli  iş  görməklə  bərabər,  onun  haqqında  ilk 

monoqrafiyanı da qələmə almışdır.

Xaqani  irsinin tədqiqi  ilə  ardıcıl  şəkildə  Qafar Kəndli  məşğul  olmuş, 

ölkəmizdə  və  xaricdə  şair  haqqında  bir  sıra  samballı  məqalələr  dərc 

etdirmişdir.  O, uzun illərdən bəri apardığı tədqiqatın bir hissəsini "Xaqani 

Şirvani:  həyatı,  dövrü  və  mühiti"  adı  ilə  nəşr  etdirmişdir.  Zəngin  faktik 

material  əsasmda  yaradılan  bu  tədqiqat  işi  bütünlüklə  klassik  irsin 

öyrənilməsində yeni hadisədir.

Xaqani  poeziyası  öz  dövründən  başlayaraq  bu  günə  qədər  Şərqin,  o 

cümlədən  Azərbaycanın  bir  çox  sənətkarları  üçün  ömək,  nümunə 

olmuşdur.  Əmir Xosrov Dəhləvi,  Əbdürrəhman  Cami,  Məhəmməd Fizuli 

kimi  sənətkarlar bu  dahi  şairin  "Şiniyyə"sinə  cavab  yazmış,  Seyid  Əzim 

Şirvani  özünü  onun  naibi  saymış,  Sabir  bəzi  mənaları  ondan  iqtibas 

etmişdir.  Xaqani yaradıcılığı Azərbaycan və  dünya poeziyasmm qiymətli 

hadisələrindən biridir.

Oxuculara  təqdim  olunan  və  qüdrətli  şairin  ölməz  irsinin  böyük  bir 

hissəsini  əhatə  edən  bu  kitab  Məmmədağa  Sultanov  tərəfindən  tərtib 

edilən  və  1985-ci  ildə  "Yazıçı"  nəşriyyatında  işıq  üzü  görən  nəsri 

əsasmda  hazırlanmış  kitaba  Əkrəm  Cəfər  və  Məmmədağa  Sultanovun 

yazdığı şərhlər də eynilə saxlanmışdır.

Xəlil Yusifli

20

---

TOHFƏTUL -  IRAQEYN

DİBAÇƏ1

...D ü n ə n   D ə c l ə   s a h i l i n d ə   b u   s ö z l ə r i   y a z ı r d ı m ,  D ə c l ə   i s ə   l ə t a f ə t l ə   d a d h   n ə f ə s   a h r d ı .  B u  

d a d   v ə   l ə z z ə t   ik i  v a s i t ə   i l ə   y a y ı l ı r d ı :   b ir i  d i l ə   g ə l i b ,  i b a r ə   o l u r ,  d i g ə r i   q ə l b ə   k e ç i b ,  m ə n a  

y a r a d ı r d ı .  Q ə l b i m   b u   m ə n a n ı   b a r m a q l a r ı m a   a x ı d ı r ,   b a r m a q l a r ı m   i s ə   q ə l ə m i n   u c u n a   v e r i r d i . 

B e l ə l i k l ə ,   h ə r   ə s ə n   k ü l ə k   D ə c l ə y ə   g ö z ə l l i k   b ə x ş   e d ə r ə k ,  m ə n i m   q ə l ə m i m i n   v a s i t ə s i l ə  

k a ğ ı z a   k ö ç ü r d ü .  B u   z a m a n   g ö z ü m ü n   b ə b ə y i   D ə c l ə y ə   d e y i r d i :   " E y   i l a h i   ç a y !  S ə n   q ə l b i n d ə  

g ö v h ə r m i   ə r i t m i ş s ə n ?   Y a   a ş i q l ə r i n   g ö z   y a ş ı s a n ?   S ə n   a x a n   u l d u z m u s a n ,   y a   d ö v r   e d ə n  

f ə l ə k ? "   D ə c l ə   c a v a b   v e r i r d i :  

" Y o x ,  m ə n   f ə l ə k   d e y i l ə m ,  k ə r a m ə t   d ə r y a s ı n d a n   b i r  

h i s s ə y ə m ..." .

...B u   " t ö h f ə " n i   n ə z m ə   ç ə k ə n   Ə c ə m   E iə s s a n ı  X a q a n i y i - E i ə q a y i q i   o   b ö y ü k   p a d ş a h ı n  

x i d d ə t i n d ə   o l u b ,  o n u n   x ə l ə t i n i   a l d ı ğ ı   z a m a n ,   x ə z i n ə y ə   g i r ə r ə k ,  g ü c ü   ç a t d ı ğ ı   q ə d ə r   lə l-  

c ə v a h i r a t   g ö t ü r ü b ,   d ö v l ə t l ə n d i   v ə   p a d ş a h l ı q   t a p d ı .  V ə h d ə t   d ü n y a s ı n ı   ə l ə   g ə t i r i b ,  q a n e   o l d u  

v ə   r a h a t l ı q   ç a d ı r ı n ı   q u r u b ,  h i r s i   v ə   t a m a h ı   n ö k ə r l ə r   k i m i   d a l d a - q a b a q d a   s a x l a y ı b , 

b ö y ü k l ə r i n   a ğ ı l   v ə   e l m i n d ə n   s a ğ   v ə   s o l  ə l i n i   d o l d u r d u .  O ,  ( y ə n i   X a q a n i   -  M . S . )   ş a d l ıq  

t a x t ı n d a   o t u r u b ,  a z a d l ı q   t a c ı n ı   b a ş ı n a   q o y d u   v ə   d ü n y a y a   b u   c ü r   s ə s   s a ld ı:  " B il  k i ,  A l l a h  

d ö v r ü   y a r a t d ı q d a ,   d ö v r   m ə n i m   d ö v r ü m   o l d u ,  z a m a n   m ə n i m   z a m a n ı m " .  S o n r a ,  i r a d ə d ə n  

d o ğ a n   v ə   g ö y l ə r ə   y o l   g ö s t ə r ə n   p a k   i d r a k ,  g ö y l ə r i n   g u ş ə s i n d ə n   b e y n i m i n   ü ç   ş ö b ə s i n ə   n a z il 

o l d u   v ə   d e d i:  " ...A l l a h   s ə n ə   y o l   g ö s t ə r s i n ,  e y   X a q a n i . . .   A l l a h   s ə n ə   s a ğ l ı q   v e r s i n ,   e y  

E iə q a y i q i...  S ə n   l a z ı m   o l a n   d ə r ə c ə y ə   ç a t d ı n ,   b ə x t i n   m ö h k ə m   o l d u ,  o n u   ə l d ə n   v e r m ə ;   h a b e l ə  

y a r a m a z h q l a r   t ö r ə d ə n   ş ə r a b ı n   s ö h b ə t i n d ə n   ç ə k i n ,  f ə l a k ə t l ə r   d o ğ u r a n   d ü n y a d a n   h ə z ə r   e t; 

b u   k ö h n ə ,   m u r d a r   q a n d a n   c a n ı n ı   q u r t a r ,  ö z ü n ü   e l m   v ə   b i l i k   k ö l g ə s i n d ə   s a x l a ,

İxtisar edilmişdir.

21

---

ə g ə r   i s t ə y i r s ə n   k i ,  q ə l b i n  y a r a l a n m a s ı n ,   v ə r ə m   v ə   a c l ı q  t ö r ə d ə n   d ö v l ə t l i   a d a m l a r ı n   q a p ı s ı n a  

y a r d ı m   ü ç ü n   g e t m ə   k i ,  o n l a r   y a r a m a z l ı q l a r   t ö r ə t m ə s i n . . .   B u   y e n i   ə r s ə y ə   g ə l m i ş l ə r i n  

k a r v a n s a r a s m d a   d ü ş ü b   q a l m a   k i ,  ö z   e v i n d ə n   k ə n a r   d ü ş m ə y ə s ə n .  B u   d ü n y a   b a z a r ı n ı n  

t o z u n u   s i l m ə   k i,  ü r ə k  x ə z i n ə s i n i n   c ə v a h i r l ə r i n d ə n   m ə h r u m   o l m a y a s a n .

...M ə n   Ş i r v a n   m ə h b ə s i n d ə   id im .  B i r d ə n   i l a h i   s ə s   m ə n ə   d e d i:  " Ə g ə r   y ü k s ə l m ə k  

i s t ə y i r s ə n s ə ,  a y a q   g ö t ü r ,   y o l a   ç ı x   k i ,  d ö v l ə t ə   z ə h m ə t l ə   ç a t m a q   o l a r ...  Y ə n i ,  d u r ,  Ş a m a   g e t , 

o r a d a n   ə r ə b l ə r i n   M ə k k ə s i n ə   k e ç ,  ə v v ə l c ə ...  q u l l u ğ a   q ə d ə m   q o y ,  s o n r a   " e h r a m "   t u t u b  

d a y a n ,  z i y a r ə t   z a m a n ı   q ə l b d ə n :   " E y   A l l a h ,   m ə n   s ə n i n   n ə   o l d u ğ u n u   l a y i q i n c ə   t a n ı m a d ı m "  

s ö y lə ...

S o n r a   d ö v l ə t   M ə k k ə s i n ə   y o l   a r a ,  o n u n   h a l q a s ı n ı   ik i  ə l d ə   t u t u b ,   o   t ü r k   k i m i   d e :  " E y  

m ə n i m   e v i m ,  m ə n   s ə n i n   k i m i   e v   g ö r m ə m i ş ə m s ə ,   s ə n   d ə   m ə n i m   k i m i s i n i   g ö r m ə m i ş s ə n " .

D e m ə l i ,  s ə n   K ə b ə   i l ə   ü z l ə ş ə   b i l ə r s ə n .  Ə g ə r   o   t ü r k ü n   y ü z   n ə c i b   o ğ l u   v a r   i d i s ə ,   s ə n i n   d ə  

y ü z   m i n   q ə r i b ə   ö v l a d m   v a r ;   b u d u r ,   h ə r   b i r i n i   o n u n   q a p ı s ı n a   q u l a m   e t   v ə   h ə r   b i r i n ə   m i n  

d i n a r   q i y m ə t   q o y ;  M u s u l u   n ə h s   e v   a d l a n d ı r   k i ,  o r a d a   a n c a q   b i r   n ə f ə r d ə n   b a ş q a   ö z ü n ə  

x i r i d a r  t a p a   b i l m ə z s ə n ,  o   d a  M ə h ə m m ə d   i b n   Ə1İ  i b n   Ə b u  M ə n s u r d a n   i b a r ə t d i r ...

BAŞLANĞIC

B u   q a r a  t o r p a q l a   m a v i   a s i m a n ,

Q o y m u ş d u r   d ü n y a d a   b i z l ə r i   h e y r a n .

B u   f ə l ə k ,  b u   t o r p a q   n ə   q ə d ə r  k i  v a r ,

Ö m ü r   k i s ə m i z i   b o ş a l d a c a q l a r .

Q ə r i b ə   d e y i l m i ,  s ə m a   d ö v r   e d i r ,

L a k i n   s a b i t   d u r u r   m ə h v ə r i n d ə   y e r .

B u   ik i  s e h r b a z   h ə r  a x ş a m - s ə h ə r ,

Ə y n i n ə   g a h   q a r a ,  g a h   a ğ   d o n   g e y ə r  

S a r s ı l ı r   v a r l ı ğ ı n   i n d i   t ə m ə l i ,

A ç ı r   q a p ı l a r ı   h e ç l i y i n   ə h

D ö r d   h a m b a l   b e l i n d ə n   a t ı r  y ü k ü n ü * ,

N ə   ili  g ö r ü n ü r ,   n ə   a y ı ,  g ü n ü  

G ö y   a tı  t ə r k   e d i r   g ö y ü n   t a ğ ı n ı  

S a l ı r   h ə m  n a l ı n ı ,   h ə m  d ı r n a ğ ı n ı * .

22

---