Xarakter Plan
Yüklə 89,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ədəbiyyat
- 2. Əməyə münasibəti ifadə edən xarakter əlaməti.
- 3. İnsanın özünə münasibətini ifadə edən xarakter əlamətləri.
- Xarakterin tipologiyası
- Konstitusion nəzəriyyə.
- Xarakterin sosial tipologiyası.
- Ekstravert mütəfəkkir tip.
- Ekstravert- hissiyyatlı
- Ekstravert duyğulu tip.
- İntrovert mütəfəkkir tip.
- İntrovert hissiyatlı tip.
- İntrovert intuitiv tip.
- Xarakterin formalaşması. Şəxsiyyət və xarakter .
| 1
Plan: 1.
Xarakter haqqında anlayış. Şəxsiyyətin münasibətləri və xarakter əlamətləri.
2.
Xarakter haqqında təlimlərin tarixinə bu məsələlərin qoyuluşu. Xarakterin formalaşması.
3.
Xarakter və temperament. Xarakterin təbii və sosial şərtləri.
4. Fəaliyyət və ünsiyyət prosesində xarakterin formalaşması. Şərait və xarakterin dəyişilməsi. Xarakter və özünütərbiyə məsələləri.
1.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, 2002.
2. Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiya. Bakı, 2003.
3. Psixologiya. S. İ.Seyidov və M.Ə.Həmzəyevin redaktorluğu ilə.Bakı,2007
4.
Левитов Н.Д. Психология характера. М., 1969.
5. Əliyev R. Psixologiya. Bakı. 2008.
Xarakter şəxsiyyətin psixi fəaliyyətində özünəməxsus yer tutan, onun sosial davranışında, xüsusilə, başqa adamlara, əməyə və özünə münasibətdində əks olunan davamlı fərdi - psixoloji xüsusiyyətlərdən biridir. Xarakter sözü yunanca “xarakteristika” sözündən götürülmüşdür. Lüğəti mənası “naxış”, “iz” deməkdir.
Şəxsiyyətin tipik davranış tərzini şərtləndirən, fəaliyyət və ünsiyyətdə əmələ gələn və təzahür edən davamlı fərdi xüsusiyyətlərin məcmuyuna xarakter deyilir. Biz gündəlik həyatda çoxsaylı adamlarla qarşılaşırıq. Onların bəziləri həyatsevər, bəziləri tüfeyli, tənbəl, bəziləri xudbin, eqoist, bəziləri isə ciddi və so yuqqanlı adamlar kimi bizdə müxtəlif təəssüratlar oyadır. Beləliklə, xarakter şəxsiyyətin psixoloji strukturunda bütöv, tam, inteqral bir xüsusiyyət kimi diqqəti cəlb edir.
2 Şəxsiyyətin xarakterində yer tutan nisbətən sabit və davamlı xassələr kompleksi x arakter əlamətləri
adlanır. Hər bir insanın xarakteri onun yaşadığı, formalaşdığı ictimai -tarixi dövrün xüsusiyyətləri, həyat şəraiti ilə xarakterizə olunur. Xarakter şəxsiyyətin təkrarolunmaz fərdi xüsusiyyətlərindən biridir. Həyatda eyni xarakterli ik i nəfər yoxdur. Hər bir şəxsiyyət bənzərsiz, təkrürsız xüsusiyyətləri ilə fərdiyyətdir. Ona görə də insanların xarakterlərini tam və dəqiq şəkildə öyrənmək mümükün deyil. Lakin hər bir insanın xarakterinin fərdi cəhətləri vardır və bu xüsusiyyətlər dsvamlı şəkildə, müvafiq situasiyalarda özünün göstərir. Məsələn, bir dam cəsur, digəri qorxaq kimi tanınarsa, təhlükə zamanı bu xüsusiyyətlə müvafiq şəkildə onların davranıçşında özünü göstərəcəkdir.
İnsanın xarakteri onun əqidəsi, dünyagörüşü və iradəsi ilə sıx bağlıdır. Dünyagörüşü xarakterin əsasını təşkil edir. Möhkəm əqidə sahibi olmayan adam möhkəm xarakter sahibi də ola bilməz. Hər bir insanın xarakteri davranışda əks olunur və həmişə başqaları tərəfindən əxlaqi baxımdan qiymətləndirilir. Məsələn,eqoist, prinsipial, meyirxah, adamayovuşmaz və s.
Temperamentdən fərqli olaraq
xarakter həyatda
qazanılma xüsusiyyətlərin məcmuyudur. Cəmiyyət, başqa adamlar tərbiyə vasitəsilə insanın xarakterində izlər buraxır. İnsan anadan qorxaq, tənbəl və ya əməksevər
doğulmur. O, öz həyatı və fəaliyyəti prosesində bu xüsusiyyətlərə sahib olur. İnsanda xarakter əlamətləri çoxdur. Lakin onların başlıca olanlarını 4 qrupda cəmləşdirirlər.
İnsanın kollektivə, cəmiyyətə və başqa adamlara münasibəti.
Xarakterin bu əlaməti ilk növbədə kollektivə münasibətdə təzahür edir. Kollektivçi şəxs özünü aid olduğu kollektivin üzvü hesab edir, kollektivin maraq və mənafeyini özününkü ilə eyniləşdirir. Kollektivçiliyin əksi
3 Eqoist xarakterli insanlar hər zaman və hər yerdə özlərinin şəxsi mənafelərini güdürlər.
Xarakterin digər əlaməti həssaslıqla bağlıdır. Həssas insanlar başqalarına qarşı diqqətli olur, lazımi anda onların köməyinə gəlirlər. Həssaslıq heç də yumuşaqlıq demək deyil. Onlar lazım gəldikdə sərt və tələbkar olurlar. Başqalarına qarşı münasibətdə
mənfi xarakter əlaməti sayılır. Kobud xarakter əlaməti çox müxtəlif səsəblərdən yaranır: düzgün olmayan tərbiyə, hadisələri düzgün qiymətləndirə bilməmək, iradə zəifliyi və s.
Xarakterin bir əlaməti də düzgünlükdür. Düzgün insan öz vəzifəsini dəqiq yerinə yetirir, doğruçu və xeyirxah olur. Heç vaxt yalan danışmır, başqalarını aldatmır və s.
Xarakterin bu əlamətinə əməksevərlik, əməkdən zövq almaq, onun nəticələrindən sevinmək aiddir. Əməksevər insan hansısa işi sadəcə yerinə yetirmir, onu vicdanla, daha yaxşı formada, səliqəli şəkildə yerinə yetirir.
Əməyə münasibətdə mənfi xarakter əlamətinə tənbəllik, səliqəsizlik, təşəbbüskarlığın olmaması, y e niliyə qarşı çıxmaq
kimi keyfiyyətlər aid edilir. 3. İnsanın özünə münasibətini ifadə edən xarakter əlamətləri. Bura ilk növbədə təvazökarlıq aid edilir. Təvazökar insan heç vaxt özünü tərifləmir, öz xidmətlərini şişirtmir, başqalarının xidmətini azaltmır. O, ətrafdakı insanlara hörmətlə yanaşır, özünü onlardan üstün tutmur. Təvazökar insanın danışığı, geyimi, davranışı sadə və təbii olur.
yanaşmağı bacarır, səhvlərini görür və aradan qaldırmağa çalışır. Təvazökar insan eyni zamanda öü ləyaqətini qoruyur, özünə hörmət qoyur. Özünə hörməti yükəxanalıqla, lovğalıqla, təkəbbürlülüklə qarışdırmaq olmaz. Sonuncular xarakterin mənfi əlamətləridir.
4 4. İnsanın şeylərə, sərvətə münasibətini ifadə edən xarakter əlamətləri. Bur
a insanın sərvətə, var - dövlətə münasibətini, səliqəlilik, pintilik, qayğıkeşlik kimi xarakter əlamətləri aiddir.
Şəxsiyyətin gerçəkliyin ayrıa - yrı cəhətlərinə fərqli münasibətlərinə görə xarakteri bir sıra xassələrə (keyfiyyətlərə) və ya yarımqruplara ayırmaq mümükündür. Yarımqruplardan birincisinə fəaliyyət prosesində təzahür edən keyfiyyətləri aid etmək olar (təşəbbüskarlıq, işgüzarlıq və ya əksinə, təşəbbüskar olmayan, tənbəl və s.) İkinci yarımqrupa insanın başqa ada mlara münasibəti, yəni ünsiyyət aid edilir (nəzakətlilik - nəzakətsizlik, mehribanlıq - kobudluq, təvazökarlıq - lovğalıq və s.) Üçüncü yarımqrupa insanın özünün - özünə münasibəti aid edilir (özünütənqid, özündənrazılıq, ciddilik, sırtıqlıq və s.). Dördüncü, şeylərə (əşyalara) münasibəti (əliaçıqlıq - xəsislik, səliqəlilik - pintilik və s.).
- III əsrlərdə yaşamış yunan filosofu Teofrast işlətmişdir. O, bu anlayışla insanın mənəvi aləmini izah etməyə çalışmışdır.
sosial- mənəvi siması mənasında işlətmişdir. XIX əsrdə fransız psixoloqu A.Bine bu termini sırf psixoloji planda təhlil etmişdir.Onu insanın hisslər aləminə və iradəyə şamil etmişdir.
həyatda qazanılmış xüsusiyyət kimi qiymətləndirmişdir. Ribo xarakteri irsi cəhətdən şərtlənmiş xüsusiyyət, Polan isə həyat tərzi ilə şərtlənmiş keyfiyyət adlandırmışdır.
Psixoanalizin banisi A vstrya psixiatrı hesab edirdi ki, Z.Freyd belə hesab edirdi ki, 4 yaşında uşağın xarakteri əsasən formalaşmış olur.
İnsanın xarakterində gözlənilməz cəhətlər, əlamətlər psixikanın müvəqqəti vəziyyətindən asılı olaraq özünü biruzə verə bilər. Yaranmış vəziyyətdən asılı olaraq həyatsevər adan məkrli, sakit təbiətli adam affektiv
5 hərəkətlərə meylli ola bilər. Orqanizmin qocalması ilə əlaqədar insanın psixikasında sıçrayışlı dəyişikliklər müşahidə oluna bilər.
Xarakterin fizioloji əsasını dinamik stereo tip və temperament tipi
təşkil edir. İ.P.Pavlov sinir sisteminin 3 xüsusi tipini qeyd etmişdir. I və II siqnal sistemlərindən hansının konkret adamda üstün olmasından asılı olaraq o, bədii, orta və mütəfəkkir tipləri fərqləndirmişdir.
Orta tipdə hər iki siqnal sisteminin üstünlüyü vardır.
Qeyd olnuduğu kimi xarakter anadangəlmə deyil, həyatda qazanılma xüsusiyyətlərin kompleksidir. Lakin orqanizmin təbii xüsusiyyətləri, o
cümlədən sinir sistemi tipi anadangəlmə xüsusiyyətlər kimi xarakterin strukturunda davamlı yer tutur.
Sinir proseslərinin xassələri olan mütəhərriklik, müvazinətlilik, sinir proseslərinin gücü insanın hər hansəı hadisəyə göstərdiyi reaksiya fonunda üstün rola malikdir və onlar insanın davranış və fəaliyyətində üzə çıxır. İki müxtəlif adamın eyni bir hadisəyə göstərdiyi fərqli münasibət buna misal ola bilər. İnsanın xarakterində sinir sistemi tipindən başqa digər təbii amillərin, məsələn, ürək -d amar, həzm, endokrin sistemlərin də təsiri vardır.
Xarakter yalnız hərəkətlərdə, fəaliyyətdə deyil, həm də insanın nitqində, mimika və jestikulyasiyasında təzahür edir. Hər bir insanın nitqi yalnız məzmunca deyil, həm də formaca fərdi fərqlərə malikdir.
Bəzi adamlar bərkdən, bəziləri asta - asta, sakit, yavaş - yavaş danışır. İnsanın mimikasında
da belə təzahürləri görmək mümükündür. Üzdəki qırışlar yalnız qocalıqla bağlı deyil, həm də üz əzələlərinin adət edilmiş hərəkətləri ilə bağlı olaraq yaranır.
ətrafında yaxın xüsusiyyətlər cəmlənir. Bu, xarakterin simptom kompleksləri
adlanır. Məsələn, yalançı adamlar həm də qorxaq və yaltaq 6 olur. Təvazökar adamlar həm də saf, xeyirxah, alicənab, mərd, mehriban olurlar.
Xarakterdə əqidə başlıca yer tutur.(Prinsipiallıq, optimizm, tələbkarlıq və ya fərdiyyətçilik, prinsipsizlik)
İnsanın xarakterində maraq və təlabatların, intellektin, iradənin və hisslərin özünəməxsus təsirləri xardır.
İnsanın xarakterində müsbət sintetik keyfiyyətlərin
rolu olduqca böyükdür. 1.
Əxlaqi tərbiyəlilik;
2. Xarakterin bütövlüyü;
3. Xarakterin müəyyənliyi;
4. xarakterin gücü;
5. Mütəhərriklik.
Xarakterdə tipik və fərdi cəhətlər xüsusi olaraq fərqləndirilir.
Tərbiyə şəraiti, təlabat və zövqlər, təlabatlar və hisslər insanda xarakterin fərdi
əlamətlərini yaradır. Xarakterin tipik cəhətləri ondadır ki, eyni mühitdə, cəmiyyətdə, tərbiyə şəraitində böyüyən insanların xarakterində bu şəraitin tipik xüsusiyyətləri əks olunur. Bu cəhətdən xarakterin 4 əsas tipi fərqlənir.
1) Konform tip. 2) Müstəqil tip.
3) Açıq tip. 4) Qapalı tip.
baxımından 2 yerə ayrılır.
Xarakterin tipologiyası
Psixologiya elmində xarakterin tipologiyası ilə bağlı vahid nöqteyi - nəzər
yoxdur. Lakin əsasən qəbul edilən fikir belədir.
7 a) Erkən formalaşan və ömrü boyu əsasən davamlı olanlar;
b) Tam, davamlı, təsadüfü hadisələrin təsiri altında dəyişməyən xarakter əlamətlərinin məcmuyu;
c)
İnsanların çoxunda təzahür edən xarakterlərin tipologiyası.
Xarakterin daha çox rast gəlinən tipologiyasını aşağıdakı qruplara ayırmaq olar.
1. Konstitusion nəzəriyyə. İnsanın xarakterinin xarici görkəmi ilə uyğun gəlməsi (Lambrozo, Kreçmer, Şeldon və b.).
2.
Aksentual nəzəriyyə. Xarakterin aksent uasiyası, psixi normaların pozulması, daha çox psixopatiyayay yaxın olan (Leonqard, Liçko və b).
3.
Xarakterin sosial tipologiyası. İnsanın əxlaqi dəyərlərə, cəmiyyətə, həyata münasibəti (E.Fromm).
Bu tipə aid edilən insanlar danışmağa meylli, jest və mimikalı ifadəli, ünsiyyətcil, enerjili, təşəbbüskar, optimist əhval - ruhiyyəli olurlar. Distim tip. Bu tip insanlar pessimizmə meylli, az danışan, əlaqələrdən qaçan, qapalı həyat tərzi keçirməyə meylli, konfliktlərdən uzaq olmağa üstünlük verənlərdir. Ciddi, vicdanlı, dostluğa sadiqdirlər. lakin kifayət qədər ləng və passivlik də onların xüsusiyyətlərinə aiddir.
Əhvalları tez - tez dəyişir. Əhvalları yaxşı olduqda özlərini gi pertimlər, pis olduqda isə distimlər kimi aparırlar.
Bu tipin nümayəndələrinə xeyirxahlıq, səliqəlilik.ş işdə etibarlılıq xasdır. Lakin onlar eyni zamanda ifrat formalizmləri və deyingənlikləri ilə ətrafdakıları bezdirirlər.
Onlarda yüksək artistlik, qeyri - standart davranış, səmimilik üstünlük təşkil edir. Onlar insanlarla asanlıqla ünsiyyətə girə bilir, liderliyə can atırlar. Bununla yanaşı, onlar eqoist, ikiüzlü, işdə səhlənkar, şöhrətpərəstdirlər.
8
ip insanları fəaliyyətə ətraf mühitin təsiri təhrik edir. Təkbaşına, fərdi iş görməyi xoşlamırlar. Daim ətrafdakı adamlardan tərif və köməklik gözləyirlər. Çoxlu dostları olur. Ünsiyyətcildirlər. Asanlıqla təsir altına düşürlər. Fikirləşmədən iş görürlər.
Əyləncəyə meyl edirlər. İntrovert tip.
Onlar daha çox öz daxili aləmlərinə qapılır, tənhalığa, düşünməyə meyl göstərirlər. Şəxsi həyatlarına müdaxiləni xoşlamırlar. Az - az hallarda konfliktə girirlər. Ciddidirlər, lakin onları yolundan döndərmək çətindir. Konservativ və inadkardırlar.
Uğursuzluğa düçar olduqda onu dəf etməyə çalışırlar. Aqressivdirlər. Mazoxistlər günahı öz üzlərində görürlər. Özlərinə tənqidi yanaşmağı və özünü incitməyi xoşlayırlarş Özlərini daim köməksiz hesab edirl
ər.
Sadistlər isə başqalarını özlərindən asılı vəziyyətdə saxmalağa, onlar üzərində hakim olmağa, onlara zülm etməyə və bundan zövq almağa meyllidirlər.
Bu adamların demək olar ki heç vaxt öz fikirləri olmur. Onlar tez və problemsiz mövqelərini dəyişir, sosial qrupların tələblərinə tabe olur, şəraitə uyğun davranır. Konformistlər şüurlu və şüursuz olaraq mühitə, şəraitə uyğunlaşanlardır.
Mütəfəkkirlər məntiqi cəhətdən əsaslandırılmış fikirlərə daha çox inanırlar. Onlar təqiqətə can atır, lakin ədalərli olmağın qayğısına qalmırlar. Hər şeydə sonadək getməyi xoşlayırlar. Ətrafdakilar soyuqqanlılığını itirdikdə belə, onlar tam sakitlik nümayiş etdirirlər.
Belə adamlar hər şeyə qarşı hissiyyatlı olurlar. Onlar altruistdirlər. Özlərini başqalarının yerinə qoyur, hətta özlərinə ziyan etdikdə belə, başqalarına kömək edirlər. Hər şeyi ürəklərinə salırlar. Onların zəif tərəfi qətiyyətsiz olmalarındadır.
9
İki tipin özünəməxsus məcmuyu nun reallaşması intellektual nəticələrdən asılı olsa da, istənilən mühakimə xarici təsirlərin (ənənə, təhsil və s.) meyarlarına əsasən yaranır.
hissiyyatlı insanların hissləri ümuminin qəbul etdiyi qiymətləndirməyə əsasən meydana çıxır,
adət
- ənənələrin təsiri altında olur. Bu tip insanlar özlərinin subyüktiv qiymətləndirilməsini deyil, başqalarının fikir və mülahizələrinə daha çox önəm verirlər.
cəlb edir. Nəticədə
onların ətraf mühitlə güclü sensor rabitəsi yaranır. Bu tip insanlara daha çox redaktorlar, atletlər, biznesmenlər arasında rast gəlmək olar.
Onlar nəzəriyyəçidirlər. İdeyaları ümumi ənənə və ideyalardan asılı olmur. Onların öz ideyaları və ölçüləri vardır. Öz axtarışlarında qətiyyətlidirlər. Kənar təsirləri qəbul etmirlər. lakin onlar öz şəxsi işlərində bir qayda olaraq sadəlövh, tez inanan, köməksizdirlər.
Onlar faktlara, məntiqi hadisələrə o qədər də əhəmiyyət vermir, özlərinin obyektiv hisslərinə üstünlük verirlər. Bu tup insanlar gözə girməyi, öz qabiliyyət və bacarıqlarını təqdim etməyə cəhd göstərmirlər. Az danışır, qaraqabaq olur, yığıncaq və məclislərdən uzaq olmağa meyllidirlər.
Onlar gördükləri və eşitdiklərinə əsaslanırlar, nəinki məntiqə. Bu tip insanlar haqqında adətən deyirlər ki, səhər eşitdikləri lətifəyə gecəyarısı gülməyə başlayırlar. Onlar baş verəcək hadisələri proqnozlaşdırmaqda çətinlik çəkir.
intuitiv tip. Gələcəkdə baş verəcəkləri proqnozlaşdırmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Lakin onların intuisiyası obyektiv reallığa yox, özlərinin subyüktiv psixi aləminə yönəlmiş olur. Onlar cismani varlıqlar az, qeyri- real olan, fantaziya məhsulu daha çox cəlb edir. 10
İnsan şəxsiyyətinin tipologiyası çox mürəkkəbdir, təbii ki, onların hamısını əhatə etmək mümükün deyil. Hər kəsin bu tiplərdən hansına aid olduğunu bilməsi vacbdir. Buna görə də xarakter tipləri ilə tanışlıq, onların güclü və zəif tərəflərini bilmək insana onları özündə inkişaf etdirmək və aradan qaldırmaq imkanı verir.
Xarakterin formalaşması. Şəxsiyyət və xarakter . Yuxarıda göstərildiyi kimi xarakterin
ilkin əlamətləri və sabitliyi erkən yaşlardan başlayır. 2 - 3 yaşlarından başl ayaraq 9- 10 yaşlarına qədər xarakterin yaranması, inkişafı və formalaşmasının
dövrü
hesab olunur. Bu dövrdə yaş senzitivliyi, xarakter əlamətlərinin inkişafı baxımından optimal şərait yaranır. Yaşlıların təsiri altında xeyirxahlıq,
qayğıkeşlik, ünsiyyətcillik və ya eqoizm, laqeydlik, mərhəmətsizlik kimi müsbət və ya mənfi xarakter əlamətləri formalaşır.
Xaraktein iradi keyfiyyətləri yeniyetməlik dövründə daha da inkişaf edir, möhkəmlənir. Onun mənəviyyatı və dünyagörüşünün əsaslı
inkişafı isə erkən gənclik dövründə formalaşır. Orta məktəbin başa vurulması illərində xarakter demək olar ki, tamamilə formalaşır.
idraki, iradi, emosional proseslərə və halətinə təsir göstərir. Şəxsiyyətin xarakterinin daha erkən və davamlı şəkildə formalaşan əlamətləri digər əlamətlərdən keyfiyyət baxımından fərqlənir. Yüklə 89,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|