XariCİ ÖLKƏ TÜrkoloqlari haqqinda qisa biLGİLƏr m e m o r y (“y a d d a ş”) reguly antal
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- REMUSAT JEAİT PİERRE ABEL
- KLEMENTS DMİTRİ ALEKSANDROVİÇ
- ŞERBAK ALEKSANDR MIXAYLOVİÇ
DUMARESQUE(S) DANİEL – fransız dilçisidir. 1717-ci ildə anadan olmuşdur. O, uzun illər boyu Peterburqda çalışmışdır. 1762-ci ildə Peterburq Elmlər Akademiyasına üzv seçilmişdir. M. V. Lomonosovun və Leibnisin dil kurslarından faydalanaraq «Vocabulaire comparatif des langues orientaies» və «Comparative Vocabulary of the Eastern Languages» lüğətlərinin müəllifi kimi tanınmışdır. 1802-ci ildə 84 yaşında vəfat etmişdir.
– fransız dilçisidir. 1788-ci ildə anadan olmuşdur. Əsas etibarilə Çin dilinin tədqiqatçısı kimi tanınır, 1811-ci ildə «Essai sur la langue et la litterature chinoises» və 1813-cü ildə «Recherche historique sur la medecine des Chinois» adlı əsərləri çapdan çıxır. 1814-cü ildə professor adını almışdır. 1816-cı ildə isə Akademiyaya üzv seçilmişdir. 1822-ci ildə Parisdə «Societe Asiatique» dərnəyini yaratmışdır və dərnəyin orqanı olan «Journal Asiatique» dərgisini nəşr edir. Remusat «Elements de la grammaire chinoise» (1822), «Melanges asiatiques» (1825), «Nouveaux melarşa asiatiques» (1828) elmi əsərlərinin müəllifidir. Türkologiya sahəsində «Recherches sur les langues tartares» (1820) əsəri ilə
tanınmışdır. 1822-ci ildə C. L. Spasskinin «Drevnosti Sibiri» adlı elmi əsəri haqqında elmi məqalə hazırlamışdır. 1832-ci ildə Parisdə 44 yaşında vəfat etmişdir. MUXLINSKİ ANTONİ – polyak mənşəli türkoloqudur. 1808-ci ildə anadan olmuşdur. 1828-ci ildə Vilnus Universitetini bitirmişdir. Daha sonra şərq dillərini araşdırmaq üçün Peterburq Universitetinə daxil olmuş və 1836-1839-cu illərdə orada ərəb dilindən dərs vermişdir. 1839-cu ildə isə türk dilləri üzrə professor adını qazanmışdır. 1849-1866 illərdə Peterburq Universitetinin şərq dilləri kafedrasında çalışmışdır. Öz dövrünün türkoloqları arasında xüsusi yer tutmuş Muxlinski 1858-ci ildə «Zrodloslownik wyrazöw ktöre przeszly do naszej mowy z jçzyköw wschodnich» elmi əsərində polyak dilindəki türk alınmaları araşdırmışdır. Müəllifin 1857-ci ildə nəşr edilmiş «Issledovanie o proishozdenii i sostojanii Litevskih tatar» adlı çalışması türkologiya üçün dəyərli bir əsərdir. Muxlinski 13 oktyabr 1877-ci ildə Varşavada 69 yaşında vəfat etmişdir. BLAU OTTO HERMANN – alman mənşəli şərq türkoloqudur. 1828-ci ildə anadan olmuşdur. Onun maraq dairəsi şərq ölkələrinin arxeologiyası, əlifbası və dilləri olmuşdur. Blau yazılarını «Zeitschrift der Deutschen Mıgenländischen Gesellschaft)) dərgisində dərc edirdi. Bu dərgidə türkçülük və türk dilləri ilə bağlı bir çox yazılar çap edilirdi. Blau «Turanische Wurzelforschungen» «Über Volkstum und Sprache der Kumanen», «Griechisch-türkische Sprachproben aus Mariupoler Handschriften», «Über die griechisch-türkische Mischbevölkerung von Mariupol» və «Über Ni'metullah's persich-türkisches Wörterbuch» adlı elmi tədqiqatların müəllifidir. Blau 1879-cu ildə 51 yaşında Odessada vəfat etmişdir. WİCHMANN YRJÖ – fin dilçisidir. 1868-ci ildə anadan olmuşdur. 1887-ci ildə Helsinki Universitetinə qəbul olmuş, 1897-ci ildə həmin universitetdə fin-uqor dilləri üzrə dosent, 1909-cu ildə isə professor adını qazanmışdır. Onun maraq dairəsi dil, şifahi xalq ədəbiyyatı və etnoqrafiya olmuşdur. Bu mövzuda Wichmannın beş cildli əsəri nəşr olunmuşdur. Wichmann macar dialektologiyası mövzusunda da çalışmışdır. Wichmann türk dillərini də öyrənirdi. Bu mövzuda alimin «Die tschuwassischen Lehnwörter in den permischen Sprachen» adlı əsəri mövcuddur. Bu əsərdə o, Z. Comboczun, M. Räsänenin, A. Kannistonun tədqiqatlarından örnək kimi istifadə etmişdir. NİKOLSKİ NİKOLAY VASİLYEVİÇ – çuvaş türkoloqudur. 1878-ci ildə anadan olmuşdur. Kazan İlahiyyat Akademiyasını bitirmiş və orada çuvaş dilindən dərs vermişdir. 1905-ci ildə Kazan Universitetində nəşr edilən «Arxeologiya, tarix və etnoqrafiya» jurnalının redaksiya heyətinə üzv seçilmişdir. 1915-ci ildə həmin universitetinin dosentliyini, 1928-ci ildə isə professorluğunu qazanmışdır. O, çuvaş dili, tarixi, etnoqrafiyası və folkloru dərslərini vermişdir. N. Nikolski 1909-cu ildə nəşr olunmuş «Russko-cuvasskij slovar'» adlı lüğətin müəllifi kimi tanınmışdır. Daha sonra onun müəllifliyi altında 1919-cu ildə isə «Kratkij cuvassko-russkij slovar'» çapdan çıxmışdır.
– fin dilçisidir. 1888-ci ildə anadan olmuşdur. Onun maraq dairəsi Ural dillərinin araşdırılmasıdır. «Beiträge zur Frage nach dem Urspnıng der Jenissei-Ostjaken», «Über das Alter der ostjakischen und vogulischen Renntierzucht» kimi bir sıra yazıların müəllifidir. Ural dillərilə yanaşı əski və yeni türk dilləri ilə də olduqca dərindən məşğul olmuşdur. Dilçi-alimin «Zu den ältesten Berührungen zwischen Samojeden und Türken» başlıqlı yazısı olduqca dəyərli bir əsərdir. Bu yazıda Donner samoyedlər və türklər arasında olmuş qədim əlaqələri işıqlandırmış və çuvaş xüsusiyyətləri daşıyan dilin ortaq türk dilindən ayrılmasından öncəki dövrləri haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. Donner nəinki əski türk yazıları ilə, həmçinin türk dialektlərinin öyrənilməsi ilə də məşğul olmuşdur. Onun 1956-cı ildə nəşr edilmiş «Kaça» sözlüyü alimlər tərəfindən bəyənilmişdir. Alimin «Kefçe dil örnekleri» əsəri onun vəfatından sonra dərc edilmişdir. Donner 1935-ci ildə vəfat etmişdir. KLEMENTS DMİTRİ ALEKSANDROVİÇ – görkəmli rus arxeoloq və etnoqrafıdır. 1848-ci ildə anadan olmuşdur. Samara və Qazan şəhərlərində liseyi bitirmişdir. Qazan və Peterburq universitetlərində oxumuşsa da, 1873-cü ildə universiteti tərk etmişdir. Qeyri- qanuni işlərə qarışan Klements bir müddət ölkə xaricində qalmalı olmuşdur. 1879-cu ildə «Zemlja i volja» jurnalının yazarlar cəmiyyətində fəaliyyətini davam etdirmiş, ancaq həbs olunaraq Minusinskə sürgünə göndərilmişdir. Sibirdə uzun müddət geologiya, arxeologiya, etnoqrafiya və tarixlə məşğul olmuş bir çox elmi gəzintilərə qoşulmuşdur. Nəhayət, 1890-cı ildə İrkutskda məskunlaşmışdır. Rusiya Coğrafiya Dərnəyinin Şərqi Sibir şöbəsində üzv olaraq işə başlayan Klements elmi-araşdırma qrupunun bir çox işlərində iştirak etmişdir. Klements N. M. Yadrintsevin Orxon çayı ətrafında əski türk abidələrini üzə çıxarmasından sonra Rusiya Elmlər Akademiyasının yaratdığı araşdırma qrupunda da öz yerini tutmuşdur. 1897-ci ildə Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində çalışmağa başlayan Klements 1903-cü ildə Rusiya Dövlət Muzeyinin etnoqrafiya şöbəsinin müdiri vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Həyat yoldaşı, E. N. Klements ilə birlikdə 1897-ci ildə Şimali Monqolustanda Tonyukuk abidəsini tapmışdır. 1914-cü ildə Moskvada vəfat etmişdir.
anadan olmuşdur. Orta təhsilini Minsk və Çerniqov şəhərlərində almışdır. Lakin o dövrdəki siyasi maneələr ucbatından təhsilini davam etdirə bilməmişdir. 1877-ci ildə Xarkov Baytarlıq Məktəbinə daxil olsa da, 1879-cu ildə tələbə üsyanlarında iştirak etdiyi üçün beş il müddətinə Arxanqelsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Daha sonra sürgündən qaçaraq saxta addan istifadə edib Moskvaya getsə də, tezliklə yaxalanaraq yenidən sürgün edilmişdir. Moskvadakı hərbi məhkəmədə mühakimə olunan Pekarski gizli siyasi təşkilatlara qoşulmaq və qadağa qoyulmuş çap materiallarını özündə saxlamaqla günahlandırılaraq məhkum edilmişdir. Məhkəmədə günahkar hesab olunaraq 15 il həbs cəzasına məhkum olunsa da, gəncliyi nəzərə alaraq, Sibirin Yakutsk vilayətinə sürgün edilmişdir. Bütün haqları əlindən alınaraq Yakutiyaya gələn Pekarski dilini, dinini və adət-ənənələrini bilmədiyi bir xalqla yaşamaq məcburiyyətində idi. O dövrdə Yakutiyada rus dilini bilən çox az idi. Ruslar belə kommunikasiya yaratmaq üçün yakut dilini öyrənmək məcburiyyətində qalırdılar. Pekarski də yakut dilini əvvəlcə sırf kommunikasiya üçün öyrənməyə başlayır. Lakin yakut dili ilə məşğul olması qısa bir müddətdən sonra ciddi və dərin işə çevrilmişdir. D. D. Popov və V. M. İonov kimi dostlarının köməyi ilə yakut dili ilə yanaşı yakut etnoqrafiyası və folkloru üzərində də çalışmışdır. 1894-1896-cı illərdə Rusiya Coğrafiya Qurumunun Şərqi Sibir filialının təşkil etdiyi araşdırma səfərinə qoşulan Pekarski yakutların dili, folkloru və etnoqrafiyası sahəsində zəngin bilik və sənədlər toplamışdır. Həmin qurumun maddi dəstəyi ilə «Jakutskij slovar'» adlı əsərinin birinci cildini yayımlamışdır. Rusiya Elmlər Akademiyasının köməyi ilə Yakutskda yerləşmiş Pekarskı 1903-cü ildə yeni bir araşdırmaya başlayır. Rusiya Elmlər Akademiyası xüsusi olaraq V. Radlov və C. Saleman kimi tanınmış elm xadimləri Pekarskinin yakut dil və folkloru sahəsindəki elmi araşdırmalarına yüksək dəyər verirdilər. Hətta Elmlər Akademiyası Pekarskinin «Yakutca-türkcə lüğət» adlı əsəri üzərindəki araşdırmalarını davam etdirməsi üçün 1904-cü ildən başlayaraq illik 400-500 manat dəyərində yardım da göndərməyə başlayır. 1905-ci ildə Elmlər Akademiyasının müraciəti nəticəsində Pekarskinin Peterburqa qayıtmasına icazə verilir. 1905-1910-cu illər arasında Pekarski Rusiya Dövlət Muzeyinin etnoqrafiya şöbəsində, 1911-ci ildən etibarən isə Antropologiya və Etnoqrafiya Muzeyində işləməyə başlamışdır. Bu illərdə türkoloq daha əvvəl çap etdirdiyi yakut dilinin lüğəti üzərində işləmiş, 1907-ci ildə lüğətin həmin cildinin gözdən keçirilmiş forması Elmlər Akademiyası tərəfindən çap edilmişdir. Bu lüğətin
son, yəni, on üçüncü cildi 1930-cu ildə yayımlanmışdır 1958-1959-cu illərdə isə yenidən çapa verilən lüğət digər türkoloqlar üçün də yararlı mənbəyə çevrilmişdir. Mütəxəssislər hesab edir ki, Pekarskinin yakut dili lüğəti türk lüğətçiliyinə dəstək sahəsində atılan böyük bir addımdır. Bu əsərdə təkcə danışıq dilində istifadə olunan sözlər deyil, dastanlarda xalq inanclarındakı aralıq sözlər, bütün allahların adları və yakutların yaşadığı torpaqlarda dağ, çay, göl, meşə, kənd adlarına da yer verilmişdir. Pekarski yakut dilinin lüğəti ilə yanaşı yakut xalq ədəbiyyatına da böyük maraq göstərmişdir. Bu yoldakı çalışmalarının sonunda «Obrazcy narodnoj literatun jakutov» adlı üçcildlik əsərini yayımlamışdır. Pekarski 1914-1917-ci illəri arasında Rus Coğrafiya Qurumunun Etnoqrafiya şöbəsində katib vəzifəsində, daha sonra isə «Zivaja starina» jurnalında redaktor olaraq çalışmağa başlamışdır. 1927-ci ildə SSRİ-nin Elmlər Akademiyasının xəbərləşmə üzvlüyünə seçilmişdir. 1934-cü ildə Leninqrad şəhərində vəfat etmişdir. BROKELMAN KARL – görkəmli alman semitoloq və türkoloqudur. 1868-ci ildə anadan olmuşdur. Klassik filologiya və semitologiya sahələrində təhsil almış, əsasən ərəb dili və ədəbiyyatı ilə məşğul olmuşdur. Brokelman 1893-cü ildə Breslau Universitetində dosent adını almış, 1900- cü ildən başlayaraq Breslau, Köniqsberq, Halle və Berlin universitetlərinin professor vəzifəsində çalışmışdır. 1923-1939-cu illər arasında Breslau Universitetində, 1946-ci ildə isə Halle Universitetinin fəxri professoru vəzifəsini icra etmişdir. Brokelman semitologiya sahəsinə bir sıra töhfələr vermişdir. Ərəb ədəbiyyatı sahəsində yazdığı «Geschichte der arabischen Literatur» əsəri ilə şöhrət qazanmışdır.
İslam elmləri sahəsində «Geschichte der islamischen Völker und Staaten» əsəri də böyük bir boşluğu doldurmuşdur. Ümumiyyətlə, şərq elmləri sahəsində çalışanların ərəb və fars dili ilə yanaşı türk dilinə də yer verdiklərinin şahidi oluruq. Bu qədim vərdişə söykənən Brokelman 1917-ci ildə Əlinin «Kıssa-i Yusif»ini dil baxımından dəyərləndirmişdir. Onun bu əsəri Anadolu türkcəsinin ilk əsəri kimi təqdim etməsi türklük elmi çevrəsində mübahisələrə yol açsa da, Brokelman bu sahədəki çalışmalarını davam etdirmişdir. «Zur Grammatik des Osmanisch- Türkischen» (1916), «Ein neues südtürkıscc« Sprachdenkmal» (1931) kimi əsərləri bu sahənin tədqiq edilməsinə işıq tutmuşdur Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it-türk» əsərinin İstanbulda çap olunması Brokelmanın diqqətini çəkmişdir. «Mawmüd al-Käschgarls Darstellung des
türkischen Verbalbaus» (1919), «Altturkestanische Volksweisheit» (1920), «Ma.vmüd al-KäsgharT über die Sprachen und die Stämme derTürken im 11. Jahrhundert» (1921), «Altturkestanische Volkspoesie» (1923), «Naturlaute im Mitteltürkischen» (1928) və s. əsərlərində bu əsəri yüksək qiymətləndirmişdir. Brokelman bu sahədə olan çalışmalarını «Osttürkische Grammatik der isla- mischen Literatursprachen Mittelasiens» adlı qrammatika kitabı ilə tamamlamışdır. Bu kitabda Orta Asiya türk yazı dillərinin qrammatik quruluşu tədqiq edilmişdir. 1956-cı ildə Halle şəhərində vəfat etmişdir.
– görkəmli rus türkoloqudur. 2008-ci ildə 140 yaşı tamam olur. Orta təhsilini Peterburqda almışdır. Uşaq yaşlarından başlayaraq xarici dillərə böyük maraq göstərən Melioranski universitetə daxil olmaq vaxtı gələndə Peterburq Universitetinin filologiya fakültəsi ilə şərq dilləri fakültəsi arasında seçim etmək məcburiyyətində qalmışdır. Nəhayət, şərq dilləri fakültəsinin ərəb, fars və türkcə-tatarca
bölməsini seçən Melioranski hələ liseydə oxuduğu vaxtlarda tanış olduğu V. Radlovun tövsiyyəsi ilə türk dialektləri üzərində çalışmağa başlamışdır. Şərq dilləri fakültəsində təhsilinə davam edən Melioranski xüsusi olaraq V. Radlovdan türk dili dərsi alırdı. Radlov kimi Melioranski də ilk olaraq Altay dialektlərini öyrənməyə başlamış, daha sonra isə qazax dili üzərində dayanmışdır. Bundan başqa, Radlov ilə birlikdə «Kutadğu bilik»i oxumuş, çağatayca dil nümunələri üzərində çalışmışdır. Bu dərslər gənc Melioranski üçün olduqca yararlı idi. Çünki şərq dilləri fakültəsində həmin vaxtlarda türkologiyanın öyrənilməsində təkcə osmanlı türkcəsinin öyrənilməsinə yer verilirdi. 1820-ci ildə Melioranski şərq dilləri fakültəsinin köməyi ilə qırğız (qazax) dil və folkloru sahəsində axtarış etmək üçün Orenburq və Turğay ərazilərinə səyahətə çıxmışdır. «Kirgizskie poslovicy i zagadki» adlı məqaləsi bu gəzintinin məhsuludur. 1891-ci ildə şərq dilləri fakültəsini bitirən Melioranski universitetdə qalmış, o cümlədən Radlov ilə başladığı araşdırmalara da davam etmişdir. 1893-cü ildə işi ilə əlaqədar olaraq Avropaya səyahətə çıxan Melioranski London, Oxford, Leyden, Paris və Berlində çalışmalarına davam etmişdir. Bu gəzinti nəticəsində sonralar İstanbulda tapılan bir yazısından adının İbn Mühənna olduğu anlaşılan «Ərəb filoloqu»nun yazdığı lüğətin əl yazmalarını tapmış, onun üzərində uzun illər işləyərək çap etdirmişdir. 1894-cü ildə Melioranski Peterburq Universitetinin şərq dilləri fakültəsində dosent olaraq dərs deməyə başlamışdır. 1899-cu ildə «Pamjatnik v Cest' Kjul'- tegina» elmi tədqiqat işi yazmış, 1901-ci ildə isə doktorluq işini müdafiə etmişdir. 1904-cü ilin yazında Melioranski Vyanaya gedərək, xüsusilə Məhəmməd Salihin «Şeybani-namə» adlı əsəri üzərində işləmişdir. Melioranski yalnızca Gül Tekin abidələrini deyil, Koşo-Saydamda yerləşən əski türk abidələrinin tədqiqi ilə də məşğul olmuşdur. Onun Orxon və Yenisey abidələrinin tədqiqinə dair yazılmış bir neçə əsəri vardır.
Melioranski uyğur dilində yazılmış mənbələri də nəzərindən qaçırmamışdır. Folklor üzərində apardığı araşdırmalarında isə qırğız (qazax) folklor nümunələrini toplamış, Çokanın üzə çıxardığı bir sıra qırğız rəvayətlərini də hazırlayıb, çapa təqdim etmişdir. Rus dilinə türk dilindən keçən sözlərin aşkar edilməsi, bu mövzuda yazılmış əsərləri böyük maraqla qarşılanmışdır. Melioranski bir neçə tənqidi əsərin də müəllifidir. 1906-cı ildə Peterburq şəhərində vəfat etmişdir.
– görkəmli rus türkoloqudur. 1928-ci ildə anadan olmuşdur. 1948-ci ildə Stavropol Pedaqoji İnstitutunun filologiya fakültəsini bitirmişdir. 1952-ci ildə filologiya elmlər namizədi adını qazanmış, 1970-ci ildə filologiya elmlər doktoru olmuşdur. Şerbak doktorluq işində türk dialektlərinin müqayisəli fonetikası üzərində dayanmışdır. Bu sahədəki çalışmalarını «Sravnitel'naja fonetika tjurkskih jazykov» (1970) əsərinə toplamışdır. Şerbak əski uyğur dili və özbək dilinin tədqiqi sahəsində də bir sıra əsərlərin müəllifidir. «Oguz-näme», «Muxabbet-näme», «Pamjatniki drevneujgurskoj ı starouzbekskoj pis'mennosti», «GrammatiCeskij oierk jazyka tjurkskih tekstov X- XIII vv. iz Vostoönogo Turkestana», «Grammatika starouzbekskogo jazyka» və s əsərlərini buna misal olaraq göstərmək olar. Türk dialektlərində istifadə olunan e\ və çöl heyvanlarının adlarının tədqiqinə həsr olunmuş çalışması isə türkologiya elminin öyrənilməsinə dəyərli bir töhfədir. Şerbak türk dilinin tədqiqatına başladığı ilk vaxtlardan etibarən türk dillərinin müqayisəli qrammatikası üzərində xüsusilə dayanmışdır. Bu yolda ilk əsəri «Türk dialektlərinin müqayisəli fonetikası» əsəri sayılır. Daha sonra isə türk dillərinin müqayisəli morfologiyasına aid bir neçə məqaləsi çapdan çıxmışdır, məs: «Oderk; po sravnitel'noj morfologii tjurkskih jazykov», xüsusi ilə də «Vvedenie v sravnitel'noe izuöenie tjurkskih jazykov» əsərində türk
dillərinin fonetikası, morfologiyası, sintaksisi və lüğəti üzərində apardığı araşdırmalarının nəticələrini nümayiş etdirmişdir. Şerbak əski türk yazılarının açılması ilə də məşğul olmuşdur. O, «Ob altajskoj gipoteze v jazykoznanii» başhqlı yazısında «Altay hipotezası» üzərində dayanmışdır. Bundan əlavə, türk, monqol və tunqus-mancur dilləri arasındakı qarşılıqlı dil alış-verişlərini də nəzərdən qaçırmamışdır. «Rannie tjurksko-mongol'skie jazykovye svjazi» adlı əsərində türk-monqa dilləri arasındakı əlaqələri diqqətlə qələmə almışdır. Şerbak beynəlxalq elmi konfranslarda iştirakı ilə yanaşı, Türkiyədə keçirilən türk dili konfransların çoxunda iştirak etmiş, o cümlədən çıxışlar etmişdir. Türk dili sahəsindəki dəyərli çalışma və töhfələrini nəzərə alan Türk Dil Qurumu, 1988-ci ildə Şerbakı qurumun fəxri üzvü seçmişdir. Şerbak 2008-ci ildə Sankt-Peterburq şəhərində vəfat etmişdir.
Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|