DMİTRİYEV NİKOLAY KONSTANTİNOVİÇ
– görkəmli rus
türkoloqudur. 1897-cı ildə anadan olmuşdur.
Moskva Dövlət Universitetinin tarix və filologiya fakültəsini bitirib. 1918-
1922-ci illərdə Moskva Şərq Dillərinin Tədqiqi İnstitutunda türk, fars, ərəb
dilləri ilə məşğul olmuşdur. 1926-cı ildə Leninqrad Universitetində əvvəlcə
dosent, sonra professor adı almışdır. Müxtəlif ali məktəblərdə dərs demişdir.
1938-ci ildə SSRİ EA-nın Dil və Fəlsəfə İnstitutunda şöbə müdiri olmuş, 1941-
ci ildə Moskva Dövlət Universitetində türk filologiyası kafedrasına müdir təyin
olunmuş, 1943-cü ildə isə öz təşəbbüsü ilə təşkil olunan şərq şöbəsinə rəhbərlik
etmiş, elə həmin ildə EA-na müxbir üzv seçilmişdir.
N. Dmitriyev türkologiyanın demək olar ki, bütün sahələri ilə məşğul
olmuş, türk dillərinin böyük əksəriyyətini tədqiq etmişdir. O, “Qumuq dilinin
qrammatikası”, “Başqırd dilinin qrammatikası” adlı monoqrafiyaları ilə
tanınmışdır. Bundan başqa türk dilləri ilə bağlı çoxlu məqalələri çap
olunmuşdur. «Yeni osmanlı dilində -qan şəkilçisi», «Osmanlı dilində işarət
əvəzliyi», «"Lakırdı" sözünün etimologiyası», «Osmanlı dilində -jnış şəkilçisi
ilə düzələn fel formalarının mənası haqqında», «Pro- verbi dei Bashqird», «On
the Prononciation of the Common Turkish "R"», «Türk dilində yer zərfi» və s.
onlarca kitabın və yüzlərcə məqalənin müəllifidir. Türk dilləri ilə bağlı bir sıra
əsərlərin redaktoru, «Rusca-başqırdca lüğət»in tərtibçilərindən biri olmuşdur.
Bilavasitə onun rəhbərliyi altında çap olunmuş «Türk dillərinin müqayisəli
tədqiqi» adlı kollektiv əsərdə bir sıra məqalələri çıxmışdır. N. Dmitriyevin
məqalələrinin bir qismi «Türk dillərinin quruluşu» adlı kitabda toplanmışdır.
1954-cü ildə Moskva şəhərində 58 yaşında vəfat etmişdir.
UBRYATOVA ELİZAVETA İVANOVNA
– görkəmli rus türkoloqudur.
1907-cı ildə anadan olmuşdur.
1929-cu ildə İrkutsk Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirib
Taymır Milli Vilayətində müəllim işləmişdir. Burada o, Norilsk dolqanlarının
dilini öyrənir ki, sonralar bunun onun tədqiqatlarında böyük rolu olmuşdur. O,
Leninqradda Şimal Xalqlarının İnstitutunda aspiranturada oxumuşdur.
Görkəmli alim, SSRİ EA-nın müxbir üzvü S. E. Malovun tələbəsi olmuşdur.
1940-cı ildə namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. Yakut dilinin
dialektologiyasının ortaya çıxması, daha dəqiq desək, yakut dilinin şivələrinin
mövcudluğu haqqında ilk dəfə fikir irəli sürən E. Ubryatova olmuşdur. E.
Ubryatovanın əsərləri türk dillərinin, eləcə də ümumi dialektologiyanın
inkişafında prinsipial metodoloji əhəmiyyət kəsb edir. Türk dillərinin
dialektoloji atlası onun rəhbərliyi altında tərtib olunmuşdur. O, yakut dilinin
sintaktik quruluşu ilə bağlı əhəmiyyətli əsərlərin müəllifidir. E. Ubryatovanın
1950, 1976 və 1977-ci illərdə çap olunmuş monoqrafiyalarında yakut dilinin
sintaksisi ilk dəfə hərtərəfli şəkildə tədqiqata cəlb olunmuşdur. Onun çoxsaylı
əsərlərində yakut dilinin morfologiyasında tədqiq olunmamış məsələlərə, feli-
sifətlərin xüsusiyyətləri, bağlayıcıların genetik-morfoloji xüsusiyyətləri, hal
sistemi, modal sözlərin və nidaların mənşəyi kimi məsələlərin öyrənilməsinə
geniş yer verilir. E. Ubryatova yakut dilinin Orxon-Yenisey abidələri qədim
türk dili ilə qarşılıqlı əlaqəsi məsələsinə xüsusi diqqət ayırmışdır. Əsərlərində
yakut
dilinin
fonemlər
sistemi
və
morfologiyasının
inkişafındakı
qanunauyğunluqlarını ortaya çıxarmışdır. Onun tarixi aspektdəki tədqiqatları
türk dillərinin öyrənilməsi sahəsində böyük əhəmiyyət daşıyır. Alimin 1945-ci
ildə çap olunmuş və bu gün də dilçilik baxımından əhəmiyyətini itirməmiş əsəri
«Yakut dilinin tədqiqi haqqında oçerklər»dir. Onun O. Bötlinq, S. Malov, L.
Xaritonov, A. Kulakovski kimi görkəmli alimlərin həyat və yaradıcılıqlarına
həsr olunmuş onlarca məqaləsi vardır. Rus qrafikası və rus dilinin prinsipləri
əsasında yakut dilinin yeni işlənib hazırlanmasında E.Ubryatovanın xüsusi
xidməti olmuşdur.
1990-cı ildə Novosibirsk şəhərində 82 yaşında vəfat etmişdir.
BALAKAYEV MAULEN BALAKAYEVİÇ
– görkəmli qazax dilçisidir.
1907-ci ildə anadan olmuşdur.
1931-ci ildə Abay adına Qazaxıstan Pedaqoji İnstitutunun filologiya
fakültəsinə qəbul olunub, oranı bitirdikdən sonra Leninqrad Dövlət
Universitetinin aspiranturasında oxumuşdur. 1937-ci ildə aspiranturanı
bitirdikdən sonra Alma-Atada əvvəlcə Kommunist Jurnalistikası İnstitutunda
kafedra müdiri (1937-1941), sonra isə Xarici Dillər İnstitutunun rektoru
vəzifəsində çalışmışdır. 1959-1975-ci illər arasında Qazaxıstan EA-nın Dil və
Ədəbiyyat İnstitutuna rəhbərlik etmişdir. O, 1941-ci ildə «Qazax dilində
köməkçi sözlər» mövzusunda namizədlik, 1950-ci ildə isə «Müasir qazax
dilində sadə cümlənin sintaksisinin başlıca məsələləri» mövzusunda doktorluq
işini müdafiə etmişdir. 1958-ci ildə Qazaxıstan Elmlər Akademiyasının müxbir
üzvü seçilmişdir. Türkologiyada ilk olaraq məhz onun nitq mədəniyyəti, sadə
cümlənin sintaksisi, söz birləşmələri kimi problemlərlə məşğul olmasını alimin
böyük xidməti hesab etmək olar. M. Balakayevin 1957-ci ildə çap etdirdiyi
«Qazax dilində söz birləşmələrinin başlıca formaları» adlı monoqrafiyası uzun
illər apardığı elmi araşdırmaların məhsuludur. Burada o. cümlə ilə söz
birləşməsini fərqləndirmək üçün özünə məxsus meyar irəli sürmüşdür. O. ədəbi
dili və normaları», «Qazax ədəbi dili məsələləri», «Qazax ədəbi dilinin tarixi»
adlı monoqrafiyalarının müəlliflərindən biridir. Qazax dilinin üslubiyyatı və
nitq mədəniyyəti sahəsində çoxlu məqalə yazmışdır. Onun yazının
təkmilləşdirilməsi qazax dilinin orfoqrafiyası kimi problemlərlə əlaqədar elmi
yazıları çoxdur. M. Balakayev qazax dilinin orfoqrafiyası sahəsində ən yaxşı
mütəxəssislərdən biri sayılır. 1948-ci ildə «Orfoqrafiya lüğəti» çapdan
çıxmışdır. Həmin lüğət qazax dilinin orfoqrafiyasındakı qarışıqlığın aradan
qaldırılması, normativ qanunlara tabe olması və böyük orfoqrafiya lüğətinin
yaranmasına səbəb olmuşdur. 1938-ci ildə alimin eyni vaxtda ibtidai, həm orta,
həm də ali məktəblər üçün dörd dərsliyi çapdan çıxmışdır ki sonralar həmin
kitablar iyirmi dəfə yenidən nəşr olunmuşdur.
Dostları ilə paylaş: |