Xələfli A. A

 
7 
şəraitində  bilavasitə  süxurda  misi,  qalayı,  nikeli  və    qiymətli 
elementləri təyin etməyə imkan verir.                        
Geofiziki müşahidələr üçün vertolyotlardan geniş istifadə ol-
unduğundan,  üstü  qalın  çökmə  süxurlarla  örtülmüş  ərazilərdə 
aeromaqnit planalma çox əlverişlidir. Bu geoloji  planalma  prosesini  
tezləşdirir və  keyfiyyətini yaxşılaşdırır. Quyularda aparılan geofiziki 
karotaj tədqiqatlar yüksək effektə malikdir. Quyulara ölçmə cihazları 
buraxmaqla  dərin  qatlarda  quyu  divarlarında  süxurların  kompleks 
fiziki  xassələri  öyrənilir.  Bu  üsul  quyudan  süxurları  tədqiqat  üçün 
Yerin səthinə qaldırmağa sərf olunan vaxtı nəzərə çarpacaq dərəcədə 
azaldır,  kəşfiyyat  quyusunun  qazılmasını  tezləşdirir  və  xeyli 
miqdarda  sərf  olunan  xərcləri  azaldır,  ən  əsası  isə  geoloji  kəşfiyyat 
işlərinin nəticələrini dəqiqləşdirir. 
Qeyd  etmək  çox  maraqlıdır  ki,  hal-hazırda  böyük  həcmdə 
geofiziki kəşfiyyat işləri su hövzələrinin, dəniz və okeanların dibində 
aparılır  çünki  orada  geoloqların  adət  etdiyi  üsullar  qəti  tətbiq  oluna 
bilmir. Neft-qaz və faydalı qazıntı yataqlarını aşkar etmək üçün dəniz 
kənarı  şelflərin  öyrənilməsində  geofiziki  kəşfiyyat  üsulları 
müvəfəqiyyətlə istifadə olunur. 
Geofiziki  üsulların  köməyi  ilə  yer  qabığının  quruluşunu 
öyrəndikdə bəzi hallarda  böyük ərazilərin tam qalınlığı təyin edilir. 
Bu isə axtarış  işlərinin istiqamətini  geniş  miqyasda inamla təyin  et-
məyə imkan verir. 
  Qeyd etmək lazımdır ki, geofiziki kəşfiyyat üsullarının praktik  
əhəmiyyətinə  baxmayaraq,  qoyulan  geoloji-kəşfiyyat  məsələlərini 
həll etmək üçün bir qiymətli dəlil almaq olmur. Təsdiq edilib ki, hər 
hansı  bir  geofiziki  tədqiqat  üsulunun  nəticələrinin  köməyi  ilə, 
məsələn,  qravimetriya  üsulu  ilə    çox  hallarda  həyəcanlanmış  ilkin 
geoloji cisim haqda bir qiymətli düzgün məlumat almaq olmur. Yer 
qabığının  üst  qatlarının  quruluşunun  nisbi  mürəkkəbliyindən  asılı 
olaraq, tədqiq olunan hədəflər parametrlərinə görə müxtəlif olmasına 
baxmayaraq, geofiziki sahənin paylanmasına görə oxşar olurlar.                  
Bu  hadisə  geofizikanın  tərs  məsələsinin  bir  qiymətli  həllini 
vermədiyindən  bəzi  müşahidələrin  nəticələrini  təhlil  etdikdə  ciddi 

---

 
8 
nöqsanlara yol verilir. Dərin neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatından 
alınan nəticələrin  etibarlı olmasını artırmaq üçün iş aparılan ərazidə 
əvvəcədən iqstisadi cəhətdən əlverişli olan üsullarla qravi, elektrik və 
maqnit kəşfiyyatı ilə yoxlama işləri aparılır, sonra isə əlverişli sahədə 
daha  dəqiq  seysmik  tədqiqatlar  aparılır.  Geoloji  məsələlərin  həlli 
şübhəsiz ki, geofiziki kəşfiyyat üsullarının genişlənməsini teləb edir, 
bu  birinci  növbədə  Yerin  dərin  qatlarında  yerləşən  faydalı  qazıntı 
yataqlarının  axtarışı  və  kəşfiyyatı  zərurətindən  irəli  gəlir,  digər  
tərəfdən  çöl  işlərini  aparmaq  üçün  geofiziki  kəşfiyyat  cihazlarının 
təkmilləşməsinə, alınan məlumatlarnın emalının avtomatlaşdırılma-
sına gətirib çıxarır. 
Bu  deyilənlər  öz  növbəsində  ərazinin  geoloji  öyrənilməsinə 
sərf  olunan  vaxta  qənaət  edir  və  geoloji  kəşfiyyat  işinə  sərf  olunan 
xərcləri azaldır. Bu bəzən əhəmiyyətli nəticələr verir. 
Hər  bir  geoloq-  hidrogeoloq  geofiziki  üsulların  əsasını  bilməli, 
geoloji  məsələlərin  həllində  geofiziki  üsulların  imkanlarından  
istifadə  etməyi  baçarmalı  və  sadə  geofiziki  cihazlarda  işləməyi 
baçarmalıdır. 
Fürsətdən  istifadə  edərək  kitabın  nəşrə  hazırlanmasında  mənə  böyük 
kömək göstərən Q.Əliyevə sxem və diaqramların hazırlanmasında xu-
susi  köməklik  göstərən  fiz.r.e.n.  A.İ.Qurbanova  gel.m.e.n.  G.C. 
Babayevaya öz minnətdarlığımı bildirirəm. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
9 
I Fəsil 
§ 1. SÜXURLARIN MİNERAL TƏRKİBİ 
Hər  hansı  maddənin  fiziki  xassələri  onun  quruluşundan  və 
kimyəvi  tərkibindən  ayrılıqda  öyrənilə  bilmədiyindən  süxurlar 
özlərini  struktur  və  kimyəvi  tərkibinə  görə  çox  hallarda  olduqca 
mürəkkəb,  çox  komponentli  aqreqat  kimi  aparır.  Bu  baxımdan 
süxurların  aqreqat  halı  məcbur  edir  ki,  onun  fiziki  xassələrini 
öyrəndikdə  quruluşuna  və  kimyəvi  tərkibinə  daha  dəqiq  diqqət 
yetirilsin. 
Süxurlar  molekulyar  qüvvə  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olan  mineral 
hissəciklərinin 
aqreqatıdır. 
Minerallar 
isə 
təbii 
kimyəvi 
birləşmələrdir. Təbii əmələ gələn lər bir-birindən kimyəvi tərkibinə, 
daxili  quruluşuna  və  fiziki  xassələrinə  görə  fərqlənən  birləşmədir. 
Mineralı  təsvir  edən  əlamətlər  kristalın  dənənin  formasıdır, 
bərkliyidir,  möhkəmliyidir,  bütövlüyüdür,  qırılma  xüsusiyyətidir, 
rəngidir, parıltısıdır və  ikinci dərəcəli xassələridir. 
Mineralların  çox  hissəsi  kristallik  quruluşa,  yəni  tam  daxili 
molekulyar  struktura  malikdir.  Az  hallarda  amorf  cisim  kimi 
minerallara  da  rast  gəlinir:  məsələn,  silisium  oksidin  bir  neçə 
müxtəlifliyi ilə vulkanik şüşə və s. 
Hal-hazırda 3000-ə qədər mineral məlumdur. Bu minerallardan 
çoxu  təbiətdə  çox  az  yayılmışdır,  yalnız  onların  20-ə  yaxını  Yer 
qabığında toplanmışdır və süxurun tərkibinin əsasını təşkil edir. Əs-
asən  bu  minerallar  süxurların  tipini  müəyyən  edir  və  süxur  əmələ 
gətirən  minerallar  adlanır.  Məsələn,  qranatın  tərkibi  əsasən  çöl 
şpatından,  mikadan  və  kvarsdan  ibarətdir.  Həmçinin,  göstərmək 
lazımdır ki, eyni bir mineral bir süxurda əsas mineral ola bilər,  digər 
süxurda isə ikinci dərəcəli. Məsələn, kvars qranatda əsas mineraldır 
və qabbroda isə ikinci dərəcəlidir. 
Süxurların əsas tipləri. Süxurlar əmələ gəlmə şəraitindən asılı 
olaraq maqmatik, çökmə və metamorfik qruplara bölünür. 
Birinci  qrup  süxurlar  ərimiş  maqmanın  bərkiməsi  ilə 
maqmanın Yerin dərin qatlarında yavaş soyuduqda intruziv süxurlar 
əmələ  gətirir,  o  iri  kristallik  quruluşa  malikdir.  Bu  süxurlara: 

---