29
Şəkil 3.
Şar formalı qoşulmalı aqreqatların xüsusi müqaviməti 1-
qoşmanın müqavimətinin, süxuru özündə yerləşdirən
süxürun müqavimətinə olan nisbəti 10
-1
/10
6
; 2-həmçinin 10
6
/10
-1
Süxurların müqaviməti təbiətdə təkcə onun tərkibilə yox, həm
də
yeraltı
sulara
nisbətən
yerləşməsindən,
minerallarla
zənginliyindən, massivlərin pozulma dərəcəsindən və eyni zamanda
iqlim şəraitindən asılıdır. Maqmatik və metamorfik süxurlar yeraltı
sulardan üstdə olduqda müqaviməti yeraltı sulardan aşağıda
yerləşəninkindən böyük olur. Tektonik zonalarda çatlar keçən
süxurların xüsusi müqaviməti həmişə pozulmamış massivlərin xüsusi
müqavimətindən kiçik olur. Şəkil 4.
Bunu şəkildən maqmatik və çökmə süxurların elektrik
müqaviməti bu süxurları əmələ gətirən mineralların müqavimətindən
az olduğunu aydın görmək olur. Təbii süxurlarda bu böyük
miqdarda nəmliyin olması ilə izah olunur. Quru süxurlarda az
miqdarda aşqarların olması (istər mexaniki, istərsə də kimyəvi)
dielektriklərin müqavimətini azaldır.
30
Şəkil 4.
Qırılıb dağılma zonalarında dəyişməmiş kvars porfirlərin
üzərində aparılan simetirik elektrik profilləmələrinin qrafiki
(A.V.Veşevain dannıları əsasında). 1-kvaslı porfiritlər; 2-dağılıb qırılma
zonasında dəyişmiş kvars porfirləri.
Süxurların elektrik müqavimətinə nəmliyin təsiri. Nəmlik
süxurun əsas komponentlərindəndir. Bu bir neçə filizi çıxmaq şərti
ilə bütün süxurların müqavimətinə təsir edir. Nəmliyin süxur
müqavimətinin azalmasına təsiri, onun müqavimətinin süxur əmələ
gətirən mineralların müqavimətindən az olması ilə əlaqədardır.
Süxurları müqavimət nəmlikdən asılılı olaraq üç dəstəyə ayrılır: sıx
böyük müqavimətli, az gilli və gilli.
Nəmli süxurlarda müqavimət, mineral məhlulun miqdarı,
tərkibi və müqavimətin qiyməti ilə təyin olunduğundan, əvvəlcə
suyun növünü və onu xüsusi müqavimətini bilməliyik. Təbii suların
xüsusi müqaviməti təbii sular öz tərkibinə görə çox müxtəlifdirlər.
Bütün məhlulların ehtimal olunan tərkibi natrium xlordur, bəzən
duzlar və turşulardan ibarət olur.
31
Təbii sularda duzun miqdarı geniş diapazonda 0,1 mq/l-dən 10
q/l və bundan çox olur. Duzlu çöküntülər üzərində səthi sularda
duzların zənginliyi lay sularına nisbətən azdır. Təbii suların elektrik
müqaviməti bunun tərkibində həll olunan duzun zənginliyindən
asılıdır. Kimyəvi tərkibin məhlulun xüsusi müqavimətinə təsiri çox
deyildir. Çünki təbii suda olan ionların mütəhərrikliyi bir-birindən az
fərqlənir. Dağlıq ərazilərdə sular az duzlaşırlar və xüsusi müqaviməti
böyük olur. Ən böyük müqavimətə təzə distillə olunmuş su malikdir
10
7
Om
sm.
Böyük müqavimətli sıx süxurlar. Vulkanik, metamorfik və sıx
çökmə süxurlarında nəmlik 3%-dən çox olmur. Çox halda 1%-dən az
olur. Ancaq nəmliyin bu miqdarı müqavimətin qiymətini kəskin
dəyişdirir (Cədvəl 2).
Müxtəlif nəmliyə malik olan süxurların xüsusi müqaviməti
2
Süxurlar
Nəmlik
%
Xüsusi
muqavimət
Om
sm
Süxurla
r
Nəmlik
%
Xüsusi mu
qavimət
Om
sm
Alevrolit
0,54
0,5
0,44
0,38
1,5
10
6
7,3
10
6
8,4
10
6
5,6
10
6
Diorit
0,02
0
5,7
10
7
8
İri dənəli
qum
daşları
0,34
0,18
9,6
10
7
10
10
Peridoti
t
0.03
0,016
0
2,2
10
6
1,1
10
8
1,8
10
9
Kiçik
dənəli qum
daşları
1
1,67
0,1
4,2
10
5
3,18
10
8
1,4
10
10
Olvinli
pirokse
nit
0,028
0,014
0
0,7
10
7
0,39
10
8
0,56
10
10
Pirofillit
0,76
0,72
0,7
0
6,1
10
8
4,9
10
9
2,1
10
10
~ 10
13
Bazalt
0,95
0.49
0,26
0
4,1
10
6
9,0
10
7
3,1
10
9
1.26
10
10
Qranit
0,31
0,19
0,06
0
4,4
10
5
1,8
10
8
1,3
10
10
10
12
Peridoti
t
0,1
0,003
0
3,07
10
5
4,0
10
5
6,5
10
5
32
Buradan görünür ki, nəmliyin onda bir faizlərlə azalması xüsusi
müqaviməti bir və daha çox tərtibdə artırır. Nəmliyin az olmasına
baxmayaraq, bunun cüzi dəyişməsi müqavimətin kəskin dəyişməsinə
gətirir. Nəmliyin azalması ilə müqavimətin kəskin dəyişməsi ən çox
qranitdə az dərəcədə isə dolomitdə, bazaltda müşahidə olunur.
Az gilli məhlulla doymuş süxurların elektrik müqaviməti.
Bu dəstəyə karbonatlı, qumdaşlı süxurlar və qumlar daxildir. Belə ki,
bu süxurların gövdəsi (skeleti) bir tərtibli böyük müqavimətli
minerallardan ibarətdir, bu süxurların xüsusi müqaviməti əsasən
süxurun tərkibində olan nəmliyin miqdarı, onun minerallaşması və
məsamələrin strukturu ilə təyin olunur.
Süxurun məsamələri məhlulla tam doymuş olarsa süxurda
nəmliyin miqdarı, məsaməliliyin funksiyası olacaqdır. Məsaməlilik k
nə qədər çoxdursa nəmlik də
bir o qdər çox olur. Məsamələr
nəmliklə maksimum dolduqda müqavimət boşluğu dolduran
məhlulun zənginliyindən asılı olacaqdır. Eyni mineral tərkibə və
nəmliyin eyni qiymətində süxurlar elektrik müqavimətinə görə bir-
birindən kəskin fərqlənəcəkdir.
Nəzəri və təcrübi olaraq süxurun müqaviməti
sk
və minerallaşmış
məhlulun müqaviməti
s
arasında düz mütənasiblik mövcuddur.
Sementləmənin dərəcəsi artdıqca boşluqların strukturunun rolu artır.
Sıxlaşaraq bərkidikdən sonra məsamələrin bir hissəsi bağlanır, yeni
sədlər yaranır və məsamələrin forması mürəkkəbləşir, yəni əyilərək
(girintili-çıxıntılar) artır.
Boşluqların girintili-çıxıntılı olmasının elektrik müqavimətinə
təsiri o qədər çoxdur ki, eyni mineral tərkibə və məsaməliliyə malik
olan iki süxur müxtəlif quruluşa malikdirsə, onda müxtəlif
müqavimətə malik olacaqdır. Əgər süxurun bütün boşluqları
elektrolitlə dolmuş olsa bu elektrik keçiricilikdə iştirak edəcəkdir,
onda parametr poristosti P boşluqların girintili-çıxıntılıqları ilə və
məsaməliliyin T ilə aşağıdakı nisbətdə əlaqədar olacaq.
к
T
P
2
V
Dostları ilə paylaş: |