Xələfli A. A

 
282 
süxurlarda  yavaşımasını yavaşıma məsafəsi   ilə qiymətləndirirlər  L, 
bu,  elə  məsafədir  ki,  orada  neytronun  enerjisi  müəyyən  ədəd  qədər 
azalır  (E
0
/E
n
)=sonst.  L  kəmiyyəti  süxurda  yüngül  lərin,  birinci 
növbədə hidrogen saxlayan (su, neft, qaz) neytronların sürətini güclü 
azaltmaqla səciyyələnir. 
Qamma  kvantın  maddələrlə  qarşılıqlı  təsirdə  olması 
fotoelektrik udma (fotoeffekt), kompton səpilməsi, elektron cütünün 
yaranması,  pozitron,  flüresensiya  şüalanması  və  s.  kimi  fiziki 
proseslərlə müşayiət olunur. 
Fotelektrik  udulma  (fotoeffekt).  Qamma  kvant  öz  enerjisinin 
hamısını  atomdan  elektronun  çıxmasına  verir.  Orbitdən  çıxan 
elektron  ətraf  mühiti  ionlaşdıraraq  öz  enerjisini  verir  və  onun 
tərəfindən udulur. 
 
Komton  səpilmə  qamma  kvantların  elektronlardan  elastik 
səpilməsidir.  Qamma  kvant  öz  enerjisinin  bir  hissəsini  elektrona 
verərək özünün düzxətli hərəkətindən kənara çıxır, həm udulma, həm 
də  enerjinin  səpilməsi  prosesi  baş  verir.  Atomdan  vurulub  çıxarılan 
elektron ətraf mühiti ionlaşdırır və atom tərəfindən udulur. 
Elektron pozitron cütünün əmələ gəlməsi o zaman baş verir ki, 
böyük  enerjili  qamma  kvant  maddəyə  təsir  etsin.  Qamma  kvant 
nüvəyə  düşərək  öz  enerjisini  tam  verərək  nüvədən  elektron  və 
pozitronu vurub çıxarır, bu hissəciklər ətraf mühitdə udulur. 
Füleresensiya  şüalanması  (fotoelektron  effekti).  Bu  proses 
yüksək  enerjili  qamma  kvantın  maddə  ilə  qarşılıqlı  təsiri  zamanı 
müşahidə  olunur.  Atomun  nüvəsi  böyük  miqdarda  enerji  qəbul 
edərək  həyəcanlanır  və  özündən  neytron  buraxmağa  başlayır,  eyni 
zamanda  ikinci  dəfə  nüvədən  istiqamətlənmiş  tormozlanan  qamma 
şüalanma əmələ gətirir. 
Qamma  kvantın  maddə  ilə  qarşılıqlı  təsirdə  olmasının  xüsusiy-
yəti  qamma  şüalanmanın  energetik  oblastının  sərhədi  ilə  təyin 
olunur.  Hər  bir  maddə  üçün  bu  sərhədlər  özünəməxsus  qiymələrə 
malikdir,  bir  növ  qarşılıqlı  tə'sir  üçün  bu  qiymətin  ümumi  hüdudu 
təxminən eynidir (9 cədvəl). 

---

 
283 
Qamma  kvantın  maddədə  udulması  və  səpilməsi  qamma 
şüalanmanın  intensivliyinin  azalmasına  səbəb  olur,  buna  xətti 
zəifləmə  əmsalı  deyilir  və 

  ilə  işarə  olunur,  buna  qamma 
şüalanmanın  əsas  kəmiyyəti  deyilir:    I=I
0
e
-

d
.  Burada  I
0
  şüa 
dəstəsinin maddənin qatına çatdığı anda intensivliyi, d layın qalınlığı 
(qamma şüanın maddə daxilində yayılmasının dalğa uzunluğudur). I 
şüanın  maddədən  çıxanda  intensivliyidir.  Xətti  zəifləmə  əmsalı 

 
maddənin  sıxlığı 

  və  D.İ.Mendeleyev  cədvəlində  göstərilən  atom 
nömrəsi ilə mütənasibdir. 
Qamma  şüalanma  mənbəyi  olaraq  təbii  və  süni  natrium  ( 
24
Na, 
kobalt  (
57
Co, 
60
Co),  sink  (
65
Zn),  sürmə  (  124Sb),  sezium  (
137
Cs)  və  
lərin izotopları istifadə olunur. 
                 
                                                                cədvəl 9 
 
 
Fotoeffekt 
Əmələ gəlməsi  
üçün enerjinin 
aşağı sərhədi 
Kompton 
səpilməsinin 
üstünlük 
təşkil 
etdiyi 
enerji 
hüdudu MeV 
 
 
elektron-pozitron 
Elemn
enlər 
 
 
cütü yaranması      
 üçün 
enerjinin 
aşağı 
sərhəddi 
MeV 
 
H 
C 
O 
Al 
Fe 
Mo 
Pb 
U 
 
 
     0,0001 
     0,160 
     0,0250 
     0,0460 
     0,1100 
     0,1950 
     0,5000 
     0,5200 
        0,0001-78,0 
        0 0,16-28,0 
        0.025-20,0 
        0,046-15,0 
        0,11-9,5 
        0,195-7,5 
        0,50-5,0 
        0,62-4,8 
       

 78,0 
       

 28, 
       

 20,0 
       

 15,0 
        

 9,5 
       

 7,5 
       

 5,0 
       

 4,8 
       
 
 
 

---

 
284 
 
 
 
 
XXIV Fəsil 
RADİOAKTİV ŞÜALANMALARI ÖLÇMƏK ÜÇÜN  
CİHAZLAR VƏ LƏVAZİMATLAR 
Radioaktiv  izotoplar  bunu  əhatə  edən  mühiti  ionlaşdırır, 
işıqlandırır və başqa hadisələrə səbəb olur. Bu hadisələri öyrənmək,  
qeyd  etmək  və  radioaktiv  şüalanmaları  ölçmək  üçün  üsullar 
yaradılmışdır.  Müasir  radiometrik  cihazlarda  həssas    kimi  (detektor 
yaxud  indikator)  şüalanmaları  qeyd  etmək  üçün  qaz  ionlaşma  və 
lüminesent detektorlardan istifadə edirlər. 
 
§ 96. Şüalanma detektorları(hesablayıcılar) 
Qaz  ionlaşma  detektorları  bu  detektorlar  ionlaşma  cərəyanın 
(yaxud  cərəyan  impulsunu)  ölçmək  ücün  düzədilibdir,  bu  ionlaşma 
şüalanma  ilə  yaradılır.  Nüvə  geofizikasında  əsasən  qaz  boşalmaları 
hesablayıcısından  (detektorlardan)  istifadə  olunur,  ionlaşma  qamma 
kvant,  betta  hissəcikləri  və  neytronlarla  baş  verir  və  ionlaşma 
cərəyanları  ölçülür.  Hesablayıcı  içi  qaz  qarışığı  ilə  dolu  şüşə 
balondur (şəkil 93 a). Silindrin gövdəsi içəridən metalla örtülüb, iki 
başına  

---

 
285 
 
Şəkil 93. 
Detektorun sxemi. a-qazboşalmalı detektor; 1-balon; 2-katod; 3- 
anod; b-sisintilyasion detektor; 1-sisintilyator; 2-əksetdirici; 3- 
fotoelektron gücləndiricisi; 4-fotokatod; 5-fokuslayıcı dinod; 6-dinodlar; 7-
anod. 
birləşdirilmiş  volfram  sap  balonun  mərkəzindən  keçir.  Sap  anod 
rolunu  oynayır,  balonun  metalla  örtülən  daxili  səthi  katod  rolunu 
oynayır.  Katodun  materialı  poladdan,  qrafitdən,  nikeldən,  volfram 
yaxud  ixromdan  olur.  Balonun  boşluğu  qaz  qarışığı  ilə  doldurulur, 
qazın  tərkibi  hesablaycının  hansı  məqsəd  üçün  istifadə  olun-
masından asılıdır. Betta və qamma şüalanmalarını qeyd etmək üçün 
təsirsiz  qazlardan  (arqon  neon)  və  izopentan  buxarından  istifadə 
edirlər. Neytronları qeyd etmək üçün balonun içi az təzyiq altında üç 
ftorlu bordan,  yaxud amorf bor qarışığı izotopundan istifadə olunur. 
Betta  və  qamma  şüaları  hesablayıcıdan  keçərək  balonun  metallik 
səthindən  elektronu  ötürərək  iona  çevrilir  və  anoda,  ya  da  katoda 
tərəf  yönələrək,  impuls  gərginlik  yaradır,  boşalma  baş  verir.  Ölçmə 
qurğusuna  daxil  olan  impuls  cərəyanının  miqdarı  radioaktiv 
şüalanmanın intensivliyi ilə mütənasibdir. 
Hesablayıcının  elektroduna  çatan  ionların  sayının  radioaktiv 
hissəciklərinin təsirinlə yaranan ümumi ionların sayına olan nisbətinə 
qaz  gücləndirici  əmsalı  deyilir  (QGƏ).  QGƏ

  10
3
  bu  qiymətində 
anoda  toplanan  ionların  (elektron)  sayı  ümumionlarla  mütənasiblik 

---