rı aradan qaldırmaq üçün xərclənən məbləğ daha çox və
daha az effektlidir. Bu mənada, riskli uşaqların erkən təh-
silinə xərclənən vəsait sonralar erkən dövrün çatışmaz-
lıqları səbəbindən yaranan uğursuzluqlara xərclənən və-
saitdən dəfələrlə azdır.
Araşdırmalar göstərir ki, koqnitiv bacarıqlar gələcək
uğur üçün lazım olan tələblərin yalnız bir hissəsidir. Yaxşı
həyat üçün lazım olan maaş, təhsil, sağlamlıq və digər bir
çox aspektlərin təminatında xarakter bacarıqları da vacib-
dir. Özünənəzarət, açıqfikirlilik, insanlarla yola getmək,
planlaşdırma və qətilik kimi bacarıqlar insanlara uğur
əldə etməkdə, iş tapmaqda və ümumilikdə rahat həyat ya-
şamaqda yardımçı olur. Koqnitiv və xarakter bacarıqları
insanda bir tamlıq təşkil edir. Bacarıqdan yeni bacarıq ya-
ranır. Daha motivasiyalı uşaqlar daha çox öyrənməyə
meylli olurlar. Daha məlumatlı insanlar adətən daha ağıllı
qərarlar verirlər. Əlverişsiz mühitdən (disadvantaged
background) olan uşaqlar bağçaya gedənə qədər artıq bu
Məktəbəqədər yaş dövrü uşaq həyatında çox
sahələrdə geri qalır və sonralar da istənilən səviyyəyə çata
həssas mərhələdir. Nevroloji araşdırmalar sübut
bilmirlər. Bu baxımdan kasıb uşaqlar üçün erkən təhsilin
etmişdir ki, uşaqlar doğularkən öyrənməyə hazır
təminatı iqtisadi qeyri-bərabərliyi aradan qaldırmaqda ən
olurlar. Uşaq həyatının ilk illəri beynin sürətli inkişaf
güclü vasitələrdən biridir.
dövrüdür və insan beyninin inkişafı prosesinin 90%-i
Bütün bu nəticələr, əlbəttə ki, erkən təhsilin keyfiyyə-
bu yaş dövründə baş verir. Uşaqların əqli, fiziki və
tindən çox asılıdır. Belə ki, çox zaman dövlət proqramları
emosional inkişafı baxımından ilk beş il ən vacib
gözlənilən nəticəni verə bilməmişdir. Bunun da səbəbi
dövrdür və bu dövrdə keyfiyyətli erkən təhsil gələcək
proqramın düzgün keyfiyyətdə aparılmamasıdır. Beləlik-
uğurların əldə edilməsi üçün çox vacibdir.
lə, uyğun dizayn, yüksək standartlar, yaxşı təlim keçmiş,
Bir sıra sosial iqtisadi faktorlar uşaqların psixoloji
uyğun maaş verilən heyət, güclü rəhbərlik və yoxlama, la-
inkişafı və məktəbdə əldə edəcəyi uğurlara mənfi təsir
zımi maliyyələşmə və qiymətləndirmə uğurlu layihənin
göstərə bilər. Bu faktorlara kasıblıq, aşağı sosial təbə-
və təhsilin keyfiyyətinin əsas amilləridir.
qəyə aid olma, valideynlərin təhsilsiz və ya aztəhsilli
Uşaqların Erkən Təhsil və Qayğısı (UETQ) sahəsində
olması və s. daxildir.
keyfiyyəti artırmaq beş əsas komponentin üzərində da-
Aşağı gəlirli, aşağıtəhsilli, etnik və sosiolinqvistik
yanır: 1.Keyfiyyəti əks etdirən məqsəd və qanunvericili-
azlıqlara mənsub olan valideynlər uşaqların evdə ana-
yin hazırlanması; 2. Kurikulum və standartların hazırlan-
ları tərəfindən böyüdülüb öyrədilməsinin tərəfdarıdır.
ması və həyata keçirilməsi; 3. İxtisaslaşma, təlim və iş şə-
Bu valideynlər uşaqlarının gələcəkdə yaxşı karyera sa-
raitinin yaxşılaşdırılması; 4.Ailələrin və icmaların bu işə
hibi olmalarını arzulamalarına baxmayaraq, bu arzu
cəlb olunması; 5.Yeni məlumatların, tədqiqat işlərinin və
ilə erkən təhsil arasındakı bağlılığı görə bilmirlər. Təd-
monitorinqin genişləndirilməsi.
qiqatlar göstərir ki, ev təhsili bağça təhsili qədər
Son illər UNİCEF uşaqların inkişafı istiqamətində
effektli ola bilməz. Evdə valideynlərin təhsilsiz və ya
xeyli işlər görmüşdür və bu işdə müxtəlif yanaşmalar tət-
aztəhsilli olması, evdəki danışıq dilinin tədris dili
biq edilmişdir: valideynlərin təhsili, uşaqların səhhəti və
olmaması, evdəki vəziyyətin optimal öyrənmə üçün
inkişafı, evə səfərlər, qadınların və kişilərin bu prosesə
u y ğ u n o l m a m a s ı b u e ff e k t i v l i y i a z a l d a n
cəlb edilməsi, məktəbəqədər təhsil, kommunikasiya yol-
səbəblərdəndir.
larının yaradılması və s.
“Uşaqların erkən təhsil və qayğısı: gələcəyin nə-
ABŞ-da Boston universitetində Dr. Barry Zuckerman
aliyyət amilləri” mövzusunda tədqiqatlar göstərmiş-
tərəfindən pediatr və digər səhiyyə işçiləri üçün yaradılan
dir ki, uşaqların erkən təhsilinə xərclənən pul ağıllı in-
“Əlaqə yarat və oxu” adlı proqram çərçivəsində pediatrla-
vestisiyadır. XXI əsr üçün keyfiyyətli erkən təhsil yol-
ra uşaqları yoxlamaq üçün mütəmadi olaraq evlərə gedər-
ların çəkilməsi və ya internet qədər önəmlidir, bu sa-
kən analara uşaqlarına oxumaq üçün sadə kitablar ver-
həyə investisiya qoymaq iqtisadiyyatı inkişaf etdirir.
mək, oxuma qaydalarını öyrətmək, onları buna həvəslən-
Keyfiyyətli erkən təhsilin bütün sosial və iqtisadi qru-
dirmək məqsədilə təlim keçdilər. Burada məqsəd
pa aid uşaqlar üçün faydaları vardır.
uşaqlara oxumağı öyrətmək deyil, analarda uşaqlarını
Məktəb və daha sonrakı dövrlərdəki uğursuzluqla-
pozitiv və tərbiyəvi böyütmə təcrübəsinin, uşaqlarda
56
324 Dekabr 2013
UŞAQLARIN ERKƏN İNKİŞAFI VƏ TƏHSİLİ
ARAŞDIRMA
ARAŞDIRMA
Günay Ağayeva
57
324
Dekabr 2013
emosional bağ lı lıq və öyrənmək istəyinin
ozünə hörmət hissini formalaşdırır.
formalaşdırılması idi. Araşdırmalar göstərir ki, bir çox
·Ailələr uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməyə, onlara
ölkələrdə tətbiq edilən bu proqram (eləcə də Türkiyədə)
daha çox kitab oxumağa başladılar.
nəticəsində pediatrlar evlərə səfərləri zamanı bu
·Kişilər uşaqları ilə daha çox vaxt keçirməyə, uşaq-
məqsədlə cüzi vaxt artımı ilə uşaqların koqnitiv
larını məktəbə aparmağa və müəllim-valideyn iclasla-
inkişafında böyük dəyişikliklərə səbəb olmuşlar.
rında iştirak etməyə başladılar.
1999-cu ildə UNİCEFin Maldiv adaları (90.000
·Uşaqlarından uzaqda yaşayıb işləyən atalar övlad-
kvadrat kilometr ərazidə yerləşən 200 ada) üçün yeni
ları ilə əlaqə yaratmağın yeni yollarından (evə oyuncaq
Uşaq Erkən İnkişafı Layihəsi tətbiq olunmağa başlan-
alıb göndərmək, tez-tez zəng etmək, məktub yazmaq və
mışdı. Layihənin əsas strategiyaları bunlar idi:
s.) istifadə etməyə başladılar.
Birbaşa ailələrlə əlaqə yaratmaq. Validyenlərlə
Erkən Təhsil (ET) sahəsinin maliyyələşdirilməsi öl-
dost kimi danışmaq, uşaqların qayğısı ilə düzgün
kələr üzrə fərqlənir. Adətən 0-3 yaşlı uşaqlar üçün təhsil
məşğul olanların digərlərinə məsləhət verməsi üçün
daha çox özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilir. Ümu-
şərait yaratmaq. Burada əsas yanaşma növü “reklam
miyyətlə, ET sahəsinin hər hansı mərkəzi orqan tə-
etmək deyil, cəlb etmək” idi, “nümayiş ən yaxşı
rəfindən idarə olunmadığı və bu sahəyə dövlət fondu ay-
məsləhət növüdür”.
rılmayan ölkələrdə ET özəl sektor tərəfindən maliyyə-
Analarda və uşaqlarda özünəinam hissi forma-
ləşdirilir.
laşdırmaq. Xüsusi diqqət insanlar və uşaqlarla kom-
ET-nin maliyyələşdirmə modelləri ölkələr üzrə fərq-
munikasiyanın yaradılması və təlimlərin təşkil
lidir. Grun (2008) ET-nin maliyyələşdirilməsinin beş nö-
edilməsinə yönəlmişdi. İnsanlarda, xüsusilə də kasıblar,
vünü qruplaşdırmışdır: 1)Mərkəzi Dövlət Təminatı – hö-
müəyyən qüsurlu, dərisinin rənginə görə ayrı-seçkiliyə
kumət ET üzrə xərcləri birbaşa özü ödəyir (Fransada);
məruz qalan insanlarda özünə qarşı qürur hissinin for-
2) Deleqasiyalı Dövlət Təminatı – mərkəzi hökumət xid-
malaşdırılmasına xüsusi önəm verilirdi.
mətlərin təminatı məqsədilə yerli səlahiyyətli orqanlara
Gənclərdə uşağa qayğı bacarıqlarının formalaş-
pul ayırır (İsveç, Almaniya); 3) İnsentiv əsaslı Dövlət
dırılması. Təlimlərdə iştirak edən gənclərə müəyyən
Təminatı – keyfiyyət tələblərinə cavab verən
qrup oğlan və ya qız verilirdi və onlarda gələcək vali-
provayderlər EUT xidmətlərini həyata keçirmək üçün
deynlər kimi uşaqların qayğısına necə qalmaq lazım ol-
hökumət tərəfindən maliyyələşir. Ödəniş bağçaların
duğu bacarıqları formalaşdırılırdı.
keyfiyyət nailiyyətlərinə əsasən ölçülür. (ABŞ-ın bəzi
Yaradıcı istedadları olanları birləşdirmək. Bir
ştatlarında); 4) Qarışıq Model və Market meykinq –
qrup müxtəlif sektorda işləyən insanlar bir yerə yığışıb,
EUT hökumət deyil, valideynlər və QHT-lər tərəfindən
Uşaq Erkən İnkişafı istiqamətində bir-birlərindən
maliyyələşdirilir (İngiltərədə); 5)Tələb əsaslı Dövlət
müəyyən şeylər öyrənirdilər.
Subsidiyası, Özəl Təminat – hökumət valideynlərə
Bütün bu məqsədləri həyata keçirmək üçün 52 həftə-
vauçer və ya vəkalət şəklində subsidiyalar verir ki, onlar
lik kampaniya başlandı və bu məsələdə KİV onlara dəs-
da bunların vasitəsilə özəl və dövlət bağçaları arasında
tək oldu. Təhsil Nazirliyinin Təhsilin İnkişafı Mərkəzi
azad seçim edərək, xidmət haqqı ödəyə bilərlər (Yeni
bu proqramda əsas rol oynadı. Beş nəfərdən ibarət əsas
Zelandiya).
Erkən Uşaq İnkişafı komandası layihə ərzində, demək
İƏİT ölkələri arasında məktəbəqədər təhsil üzrə döv-
olar ki, hər gün görüşür, görülən işlərlə, təlim planları ilə
lət və özəl xərclər orta hesabla ÜDM-nin 0.49%-ni
tanış olurdular. UNİCEF layihə rəhbəri isə ümumi ida-
təşkil edir ki, bunun da 0.43%-i dövlət xərcidir. Bu
rəetməni həayat keçirirdi.
məbləğ ölkələr üzrə dəyişir. Belə ki, Avstraliya və
Radio və televiziya işçilərinə uşaqların inkişafı üçün
İrlandiyada ET-ə ÜDM-nin 0.1% və ya daha az
proqramların hazırlanmasında müəyyən təlimlər keçi-
xərcləndiyi halda, Danimarka, İslandiya, İsrail,
rildi. Bu işə maraq göstərən informasiya naziri
İspaniya kimi ölkələrdə bu məbləğ 0.8% və ya daha
təlimlərin bir həftəsində özü şəxsən iştirak etmiş və
çoxdur.
uşaqlar üçün bir neçə kitab yazmışdır.
Dövlət tərəfindən maliyyələşən bağçaların sayı
Turizm Nazirliyi ailələrindən uzaqdüşərək turist ada-
Avropa ölkələrində digər qitələrin ölkələrinə nisbətən
larında işləyən atalara təlim keçmək üçün təlimçilər
daha çoxdur. Özəl sektor tərəfindən maliyyələşmə Bel-
üçün burada yerləşən otellərdən istifadə imkanı yaratdı.
çika, Estoniya, Luksemburq, Niderland, İsveçdə 5% və
Çox böyük müsbət dəyişikliklərə səbəb olan layihə
ya daha az olduğu halda, Avstriya, Almaniyada 25% və
ölkənin bir çox nazirliklərinin bu layihəyə qoşulmasına
ya daha çox, Avstraliya, Yaponiya, Koreyada isə 48% və
nail oldu. Ümumi qiymətləndirmələrə görə ailələr, eləcə
ya daha çoxdur.
də müəllimlər Uşaqların Erkən İnkişafı istiqamətində
İsveçdə 3-5 yaşlılar üçün bağça təhsili illik 525 saat
yeni biliklər qazandılar və onların davranışlarında dəyi-
(gündə 3 saat) ödənişsiz təmin edilir. Bu saatdan artıq
şikliklər yarandı:
olarsa, valideyn 140 avroya qədər (ailədə ən yüksək gə-
·Ailələr öyrəndilər ki, uşaqlar nə vaxtdan
liri olan üzvün maaşının iki faizi) pul ödəyir. İsveçdə
başlayaraq görə, eşidə, düşünə, hiss edə bilir (bunun
ÜDM-nin 2%-i erkən təhsilə sərf edilir. Ümumilikdə er-
vasitəsilə onların davranışlarına təsir edə bilsinlər) və
kən təhsil dövlət, yerli bələdiyyə yardımı və bir qədər də
öyrəndilər ki, uşaqlara qarşı qayğı və sevgi onlarda
ailələrin ödənişi ilə maliyyələşdirilir. Bağçaların 20%-i