Xiii əsr əruzşÜnasi şƏMSƏDDİn məHƏMMƏd bin qeys ər-raziNİn döVRÜ, HƏyati və ƏSƏRLƏRİ
Yüklə 68,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- RESUME
| XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri 197
ƏR-RAZİNİN DÖVRÜ, HƏYATI VƏ ƏSƏRLƏRİ
AMEA Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun dissertantı
Açar sözlər: Əruz, Şəmsəddin ər-Razi Key words: Aruz, Geys Razi Yaxın və Orta Şərq xalqları tarixində XIII əsr daha çox monqol hücum- ları ilə yadda qalır. XIII əsrin əvvəllərində Orta Asiyada Xarəzmşahlar dövləti (1097-1231) mövcud idi. Bu dövlət Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş Xarəzmşahın hakimiyyəti illərində (1200-1220) inkişafının- iqtisadi-siyasi, hərbi qüdrətinin ən yüksək nöqtəsinə çatmış, Orta Asiya əyalətlərini, torpaqlarını öz dövlətinin ərazisində birləşdirməkdən əlavə, eyni zamanda nəinki İraqi-Əcəmi, hətta Mazandaran, Arran, Azərbaycan, Şirvan, Fars, Kerman, Mekran, Manqışlaq, Keş, Sicistan, Hur, Qəznə, Bəymən torpaq- larını öz dövlətinə tabe etdirərək, hətta Hindistan sərhədlərinə qədər irəlilə- mişdi (1,82). Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş Xarəzmşah hətta 1217-ci ildə uğursuzluqla nəticələnməsinə baxmayaraq, xilafətin paytaxtı Bağdada da yürüş etmişdi. Lakin onun Çingiz xanla yola getməməsi nəticəsində Çingiz xan təqribən 1219-cu ildən etibarən Xarəzmşahlar dövlətilə müharibəyə başlamış və bunun yekunu olaraq Xarəzmşahlar dövləti, eyni zamanda bütövlükdə Yaxın Şərq monqol hücumlarına məruz qalmışdı. Monqol hücumları nəticəsində Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd bin Tekiş bir-bir öz torpaqlarını itirərək Orta Asiyadan qaçmağa məcbur olmuş və nəticədə 1220-ci ildə Xəzər dənizində yerləşən adaların birində vəfat etmişdi. Onun vəfatından sonra hakimiyyət oğlu Cəlaləddin Manqburnıya ( 1220-1231) keçmişdi. Xarəzmşahlar dövlətində elm, mədəniyyət, təhsil, incəsənət yüksək səviyyədə idi. Təsadüfi deyil ki, XII-XIII əsrlərdə yaşamış bir çox görkəmli alimlər və şairlər ya Xarəzmşahların sarayında yaşamış və yaxud da dövlətin Höccətullah QƏHRƏMANİ 198
başqa ərazilərində yaşayaraq, Xarəzmşahlara əsərlər ithaf etmiş, onların mədhinə şeirlər qoşmuşlar. Xarəzmşahlar dövlətinin ictimai xadimi, görkəmli ədib və şair olan Rəşidəddin Vətvat (vəfatı 1183) Xarəzmlə bağlı demişdir: “Xarəzm həmişə elm adamlarının yaşadığı və müdriklər karvanı- nın dayandığı yer olmuşdur” (2, 19). Xarəzmşahlar dövləti zamanı yaşayıb- yaradan belə görkəmli alim və şairlərdən Rəşidəddin Vətvatın, Cəmaləddin Məhəmməd İsfahani və onun oğlu Kəmaləddin İsmayıl İsfahaninin, Zəhirəddin Faryabininn, şair Əsirəddin Əxsikətinin, Əbül Həsən əl- Xarəzminin, Fəxrəddin ər-Razinin, əz-Zəməxşərinin, ən-Nəsəvinin, əs- Səkkakinin və onlarla başqa görkəmli alimlərin adlarını çəkmək olar ki, bunlar da bütün Şərq aləmində məşhur olmuşlar (1, 118). Bu faktlar bir daha Xarəzmşahlar dövlətində elmin, mədəniyyətin yüksək səviyyəyə çatdığını və dövlət xadimlərinin bu görkəmli şəxsiyyətləri himayə etmələrindən xəbər verir.
Xarəzmşahlar sarayında yaşayıb-yaratmış alimlərdən biri də böyük filoloq görkəmli əruzşünas Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razidir. O, əvvəlcə Xarəzmşahlardan Əlaəddin Məhəmməd bin Tekişin dövründə, sonra isə onun oğlu Cəlaləddin Manqburnunun dövründə yaşayıb-yaratmışdır. Qeys ər-Razinin anadan olduğu il məlum deyildir, lakin Razi nisbəsi onun Tehranın yaxınlığındakı Rey şəhərindən olduğunu bildirir. Ümumiyyətlə orta əsr mənbələrində , məsələn, Hacı Xəlifənin “Kəşf əz-zünun” XIX əsrdə yaranmış Şəmsəddin Saminin “Qamusül-əlam” və digər əsərlərdə Şəms Qeys Razi haqqında demək olar ki, məlumata rast gəlmirik. Qeys Razinin həyat və yaradıcılığı haqqında biz yenə də ən çox məlumata onun “əl- Möcəm fi məayiri əşar əl-Əcəm” əsərinin dibaçəsində təsadüf edirik. Buradan məlum olur ki, Qeys Razi uzun müddət Mavərənnəhr və Xorasanda yaşamışdır. O, təqribən hicri-qəməri 601-ci il, miladi təqvimlə 1204-cü ildən sonra beş-altı il Buxarada, hicri- qəməri 614, miladi tarixlə 1217-ci ildə isə Mərvdə yaşamışdır. O, ümumiyyətlə Xarəzmşah Əlaəddin Məhəmməd bin Tekişin yaxın adamlarından olmuş, hətta 1217-ci ildə Xarəzmşah Bağdada yürüş edərkən Qeys Razi də onunla olmuşdur. Sonralar monqollar Xarəzmşahı təqib edərkən də Qeys Razi şahın dəstəsində olmuşdur. İraq yürüşünün uğurla nəticələnməməsindən sonra Şəms Qeys bir neçə il İraq və İraqi-Əcəm torpaqlarında yaşamışdır. Çingiz xanın oğlanları Sabutay və Cəbə 1220-ci ildə Xarəmşahı təqib edərkən Xarəzmşahla monqol qoşunları
XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri 199
arasında Həmədan və İsfahan şəhərləri arasında yerləşən Fərrəzin qalası yaxınlığında döyüşdə Qeys Razi də olmuş və həmin qarmaqarışıqlıqların nəticəsində əsərlərini itirmişdir ki, sonradan bir qədər pul müqabilində həmin əsərlərin bəzi səhifələrini əldə etmişdir (2,16). Ümumiyyətlə Qeys Razi monqol hücumlarının bütün dəhşətlərini öz gözlərilə görmüş və hətta iki dəfə monqollara əsir düşmüşdür ki, ancaq təsadüf nəticəsində onların əlindən xilas ola bilmişdir. Hicri-qəməri tarixlə 624, miladi tarixlə isə 1226- cı ildə Şəms Qeys Şiraza gəlmiş, burada fasr vilayətinin hakimi Səd ibn Zəngiyə (1195-1230) sığınmış və onun vəfatından sonra onun oğlu məşhur fars şairi Sədi Şirazinin himayəçisi olan Əbubəkr ibn Səd ibn Zənginin (1230-1258) yanında- yaşayıb yaratmışdır. Qeys Razi bir əsərini - “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül Qanqlı”nı 1223-1231-ci illərdə Azərbaycanda hakimiyyət sürmüş Xarəzmşah Cəlaləd- din Manqburnıya ithaf etmişdir. Onun 1226-cı ildə Şirazda olduğunu nəzərə alsaq, deməli o, bu əsəri 1223-1226-cı illər arasında yazmışdır ki, Qeys Razinin də təqribən bu illərdə Azərbaycanda yaşadığını güman etmək olar (3, 42). Mənbələr və Şəms Qeys ər-Razinin həyat və yaradıcılığı ilə məşğul olan tədqiqatçılar onun qələminə aid bir neçə əsərin adını çəkirlər: “Kitabül kafi fil əruzeyn vəl qəvafi”, “əl- Mörəb fi məayir əşarül Ərəb”, “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm”, “Hədayiqül Əcəm” və bir də “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül Qanqlı”. Qeyd edək bu əsərlərdən bizim dövrümüzə yalnız “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” əsəri gəlib çatmışdır. Tədqiqatçılara görə Qeys Razi “Kitabül kafi fil əruzeyn vəl qəvafi” əsərini hələ 1217-ci ildə Mərvdə olarkən yazmağa başlamışdır. Adından məlum olur ki, bu kitab ərəb və fars əruzlarından danışan, onların birgə nəzəri əsaslarından bəhs edən bir əsərdir. Görünür, Fərrəzin qalası yaxınlığında da bu əsərin əlyazmaları dağılıb və itib-batmışdır. Sonralar Şiraza gələn Qeys Razi 1232-ci ildə bu əsəri tamamlamış, sonra isə yerli alimlərin, fars şeirinin bilicilərinin xahişi ilə bu əsəri iki yerə bölmüş, ərəb əruz və qafiyəsindən bəhs edən hissəni “əl- Mörəb fi məayir əşarül ərəb”, fars əruz və qafiyəsinin nəzəri əsaslarından bəhs edən hissəni isə “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” adlandırmışdır. Beləliklə, Qeys Razi “əl- Möcəm fi məayir əşarül Əcəm” əsərini təqribən 1235-ci ildə Şirazda tamamlamışdır. Höccətullah QƏHRƏMANİ 200
Tədqiqatçıların qeydinə görə Qeys Razinin 1235-ci ildən sonrakı taleyi isə məlum deyildir (3, 41). Qeys Razi özü öz əsərləri haqqında da məlumat vermişdir. Belə ki, o, “əl-Möcəm” əsərində bir yerdə “Kitabül kafi fil əruzeyn vəl qəvafi” əsərinin, iki yerdə isə “əl- Mörəb fi məayir əşarül ərəb” əsərinin adını çəkmişdir ki, bu qeydlərdən sonra bu əsərlərin Qeys ər-Razinin qələminə məxsus olması barədə heç bir şübhə yeri qalmır. Eyni zamanda, bu qeydlərdən o da aydın olur ki, bu əsərlər “əl-Möcəm”dən əvvəl yazılmış və bütöv, tam bitkin əsərlər şəklində mövcud olmuşdur ki, Qeys Razi də “əl-Möcəm”də dönə- dönə onlara istinad edə bilmişdir. XIX əsrdə Nəsirəddin Tusinin “Miyarül- əşar” əsərinə Məhəmməd Sədullah Muradabadi tərəfindən yazılmış “Mizanül əfkar fi şərhi Miyarül- əşar” əsərində adı çəkilən, bizə gəlib çatmamış “Hədayiqül Əcəm” əsərinə gəldikdə isə Avropa şərqşünası Çarlz Riyöyə görə bu əsər “əl-Möcəm” əsərinin qısa variantıdır (3, 41). Tədqiqatçılar Qeys Razinin qələminə digər bir əsəri “Tibyanül lüğət ət- Türki ələ lisanül Qanqlı” əsərini də aid edirlər. Araşdırıcılara görə bu əsər 1223-1231-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş Cəlaləddin Manqburnıya ithaf olunmuş və 1223-1226-cı illər arasında yazılmışdır. Qeyd edək ki, Qeys Razinin ərəb dilində yazılmış bu lüğəti hələ orta əsrlərdə alimlərə məlum olmuşdur. Belə ki, İbn Mühənna XIII əsrdə yazdığı “Hilyətül- insan və həlbətül-lisan” adlı lüğətində bu əsərə istinad etmiş, ondan müxtəlif nümunələr sitat gətirərək bu əsərin Qeys Razi tərəfindən Cəlaləddin Manqburnıya ithaf olunduğunu söyləmişdir (3, 37). Burada Qeys Razinin bu əsəri haqqında tədqiqat aparan araşdırıcıların gözündən qaçan bir faktı da qeyd etmək yerinə düşər. Belə ki, Qeys Razi “əl-Möcəm” əsərində bu əsəri haqqında da məlumat vermiş, sadəcə olaraq onu “Kitab dər lüğəti Türki” (Türk dili haqqında kitab) adlandırmışdır. Qeyd edək ki, adı bütöv şəkildə “Tibyanül lüğət ət-Türki ələ lisanül qanqlı” olan, Azərbaycan dilinə tərcümədə “Türk dilinin Qanqlı dilinə izahlı lüğəti” adlanan bu əsəri araşdıran tədqiqatçılar, bu əsərdən çıxış edərək, Qeys Razinin Azərbaycan dilini, Qanqlı dilini və eyni zamanda türk dillərinin bir neçə qolunu yaxşı bildiyini söyləyirlər (3, 45). Qeyd edək ki, “əl-Möcəm” və “ət-Tibyan” əsərlərinin hər ikisinin müəllifinin Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin olmasına baxmayaraq, bu müəlliflər uzun müddət ayrı-ayrı şəxslər hesab olunmuşlar.
XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri 201
Lakin görkəmli türk alimi Fuad Köprülü hələ 1928-ci ildə “Türkiyyat məcmuəsi” jurnalında çap olunmuş məqaləsində hər iki əsərin müəllifinin bir şəxs, yəni Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi olduğu fikrini söyləmişdir. Beləliklə, bu gün biz “əl-Möcəm” əsərində Qeys ər-Razinin özünün “Türk dili haqqında kitab” adlı bir əsərinə işarə etdiyini əsas götürərək, professor Məhəmməd Fuad Köprülüzadənin doğru nəticəyə gəldiyini bir daha təsdiq etmiş oluruq. Qeyd edək ki, Müdərris Rəzəvinin qeydinə görə Şəms Qeys ər-Razi “əl-Möcəm”in Ayasofyada qorunan əlyazmasında da türk dilində kitabının olduğuna işarə etmişdir. Qeys Razinin dövrümüzə gəlib çatmış yeganə əsəri olan “Əl-Möcəm” ilk dəfə 1909-cu ildə məşhur ingilis şərqşünası professor Edvard Braun və görkəmli İran alimi Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini tərəfindən çap olunmuşdur. Belə ki, Edvard Braun bu əsərin Britaniya Muzeyində qorunan ən qədim və gözəl nüsxəsini çapa hazırlamış, Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini isə onu redaktə etmişdir. Qeyd edək ki, naşirlər çap zamanı əsərin Hindistanda şəxsi kitabxanada - Mövləvi Xüdabəxş Xanın kitabxanasında qorunan, üzü hicri 1183-cü ildə, miladi tarixlə isə 1769-cu ildə köçürülmüş nüsxəsindən və eyni zamanda, üzü hicri tarixlə 881, miladi tarixlə isə 1476- cı ildə Ədirnədə köçürülən və İstanbulun Ayasofya kitabxanasında qorunan nüsxəsinin müqəddiməsindən istifadə etmişlər (6). Sonralar bu əsər İranda nəşr olunmuşdur ki, Edvard Braun və Qəzvini çaplarından sonra görkəmli İran alimi Müdərris Rəzəvi bu əsəri daha altı nüsxə ilə tutuşdurub nəşr etdirmişdir (4). Müdərris Rəzəvinin öz nəşrinə yazdığı ön sözdən məlum olur ki, o, hələ gənclik illərində Məşhəddə təhsil aldığı zaman “Astani -qüdsi-Rəzəvi” kitabxanasında oxuduğu kitablar sırasında “əl-Möcəm”in daha bir neçə nüsxəsi ilə tanış olmuş, onları Edvard Braun və Qəzvini çapları ilə tutuşdurmuşdur. Lakin sonralar müxtəlif səbəblər üzündən o, bu işi başa çatdırmamışdır. Bir müddətdən sonra isə bu işlə yenidən məşğul olmağa başlamış, Təbrizdən və İranın daha bir neçə kitabxanasından bir neçə nüsxə əldə etmişdir. Eyni zamanda Rəzəvi Ayasofya nüsxəsini də əldə edərək uzun zəhmətlərdən sonra bu əsərin yeni bir nəşrini və tənqidi mətnini ortaya qoymağa nail olmuşdur. Beləliklə, bu əsər indi orijinala daha yaxın şəkildə bütün şərqşünasların, İran poeziyası və poetikası ilə məşğul olan alimlərin stolüstü kitabına çevrilmişdir. Höccətullah QƏHRƏMANİ 202
Çap olunduğu gündən bu əsər daima şərqşünasların, iranşünasların diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu əsərlə tanış olan, onu tədqiq edən alimlərin özləri də bu kitab haqqında olduqca yüksək fikir söyləmişlər. Məsələn, hələ Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini 1909-cu ildə bu kitabın ilk çapına yazdığı ön sözdə onu belə qiymətləndirir: “Cəsarətlə demək olar ki, Samanilər dövründən günümüzə qədər -islamın gəlişindən sonra fars dilində meydana çıxan ilk elmi kitablardan bəri fars dilində belə dəqiq, tam, gözəl və elmi xarakterli əsər yaranmamışdır” (5). Müdərris Rəzəvi də “əl- Möcəm”i yüksək qiymətləndirir: “ Gözəlliyi və zinəti bizim zəmanəmizdə meydana çıxan hicri VII əsrdə üç elmi (əruz, qafiyə, bədi) əhatə edən Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin “əl-Möcəm fi məayiri əşaril- Əcəm” əsəri fars ədəbiyyatının mühüm kitablarından biridir ki, tərifi ölçüyə gəlməz dərəcədə çoxdur (6). Məşhur İran alimi və şairi, fars üslubiyyatının gözəl tədqiqatçılarından biri sayılan Məliküşşüəra Bahar da bu əsəri, onun üslubunu, dilini olduqca yüksək qiymətləndirmişdir. Belə ki, Məliküşşüəra Bahar “əl-Möcəm”in üslubunu hətta Sədinin “Gülüstün”ı ilə bərabər tutur: “Mənim fikrimcə Şəms Qeysin nəsri öz dövrünün ən gözəl nümunələrindən biridir. Gözəl qələmə, incə ağıla, dərin müşahidə qabiliyyətinə və qiymətləndirmə bacarığına malik bu adam əgər elmi əsər deyil, daha sərbəst məzmunlu əsər – məsələn tarixi və ya bədii əsər yazsa idi o əsl inci olardı” (2, 14). Qeyd edək ki, Avropa və Şərq şərqşünasları ilə bərabər, son illərdə rus şərqşünasları da bu əsərlə daha yaxından maraqlanmış və hətta “Əl- Möcəm”in qafiyə və bədi hissələrini rus dilinə tərcümə edərək 1997-ci ildə nəfis şəkildə Moskvada çap etdirmişlər. Belə ki, əsəri rus dilinə çevirən Natalya Çalisova da əsərə olduqca yüksək qiymət verir və öz elmi əhəmiyyətinə görə bu əsərin təkcə şeirşünaslıq deyil, eyni zamanda dilçilik tarixində də qiymətli yer tutduğunu söyləyir : “Şəms Qeysin əsəri təkcə şeirşünaslıq deyil, eyni zamanda iranlıların dilçilik ənənələrini də zənginləşdirmişdir” (2). Qeyd edək ki, bu əsər hələ orta əsrlərdən tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Doğrudur, Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini bu əsərin 1909-cu il çapına yazdığı ön sözdə “Kəşfüz- zünun” əsərində Hacı Xəlifənin bu əsərin adının çəkmədiyini söyləsə də, sonralar Müdərris Rəzəvi onun səhvini düzəltmiş və Hacı Xəlifənin əsərində “əl-Möcəm”in qeyd
XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri 203
olunduğunu göstərmişdir (6). Tədqiqatçılara görə hicri IX əsrdən, miladi tarixlə isə XV əsrdən sonra bir sıra alimlər ya bu əsərə bilavasitə müraciət edərək ondan istifadə etmiş və yaxud da Qeys Razi və onun əsərinin adını öz əsərlərində xatırlatmışlar. Bunlardan birincisi Şərif ləqəbli Əbdülqəhhar bin İshaqdır ki, “Əl-Möcəm”i ixtisar edərək müxtəsər şəklə salmışdır. 2. Məşhəd alimlərindən olan, ədəbiyyata aid bir sıra əsərlərin, o cümlədən xüsusilə, əruz, qafiyə və bədidən bəhs edən “Bədayiüs- sənaye” əsərinin müəllifi, hicri 919, miladi tarixlə 1513-cü ildə vəfat etmiş Ataullah Mahmud Hüseyni dəfələrlə Şəms Qeys Razinin adı çəkilən əsərindən öz əsərində bəhs etmişdir. 3. Şeyx Məhəmməd Əli bin Əli bin əl-Qazi Məhəmməd Hamid bin Məhəmməd Sabir əl-Faruqi əl-Hənəfi ət- Təhanəvi binirci cildi İstanbulda, qalan cildləri isə Hindistanda çap olunan “İstilahat əl-fünun” adlı əsərində əruz və qafiyə terminlərini Şəms Qeys Razinin “Hədayiqül- möcəm” əsərindən istifadə edərək yazmışdır. 4. Nurəddin bin Əhməd bin Əbdülcəlil Ziyarətgahinin qafiyə risaləsi isə təqribən “əl-Möcəm fi məayiri əşaril- Əcəm” əsərinin ikinci hissəsi olan qafiyə bölməsinin ixtisar olunmuş variantıdır. 5. Əbdürrəhman Caminin adı məlum olmayan tələbələrindən biri isə öz müəllimi Əbdürrəhman Caminin əsərini müxtəsər şəkildə şərh edərkən üç- dörd mövzu ilə əlaqədr olaraq Şəms Qeys Razidən bəhs edir. 6. Ənvəri “Divanı”nın çətinliklərini şərh edən Əbülhəsən Hüseyni Fərahani öz əsərində dəfələrlə Şəms Qeysin “Hədayiqül -Əcəm” əsərinə müraciət etmişdir. 7. Şəms Fəxri İsfahani “Meyare-cəmali” əsərinin “Əruz” fəslində və “Müqəddimə”sində Şəms Qeysin adını çəkmiş və ondan geniş şəkildə istifadə etmişdir. 8. Qiyasəddin bin Cəmaləddin “Fərhənge-ğiyasül-luğat” əsərində olan əruzdan bəhs edən “Meracül-əruz” adlı bölmədə Şəms Qeysin “Hədayiqül- möcəm” əsərinin dəfələrlə adını çəkmiş və ondan istifadə etmişdir. 9. Cəmaləddin Hüseyn Əncu “Fərhəngi-cahangir” əsərində “əl-Möcəm”, yaxud “Hədayiqül-möcəm” əsərindən istifadə etmiş və “Xorənge” lüğətində Məhəmməd bin Qeysin əruzundan bəhrələnmişdir. 10. Məhəmməd bin Səd qafiyə elmindən bəhs edən “Təbsirətül-şüəra” əsərində Şəms Qeysin adını çəkmiş və onun əsərindən xeyli istifadə etmişdir.
Höccətullah QƏHRƏMANİ 204
11. Məhəmməd Nəcmülğəni xan “Nəhcül-ədəb” əsərində istifadə etdiyi mənbələrdən biri kimi öz ədəbiyyat siyahısına Şəms Qeysin “əl-Möcəm fi məayir əşaril- Əcəm” əsərini daxil etmişdir. Şəms Qeys Razinin tərtib etdiyinə görə “əl-Möcəm” əsəri iki böyük hissədən, fənndən ibarətdir. Birinci hissə, birinci fənn əruz elmindən, ikinci hissə, ikinci fənn isə qafiyə elmi və şeir tənqidindən bəhs edir ki, əslində bu fənnlərin, bu hissələrin özləri də bir-neçə fəsildən ibarətdir. Belə ki, Qeys Razi “əl-Möcəm”də birinci fənni, yəni əruz fənnini aşağıdakı fəsillərə ayırır: 1.
işlətdikləri adlar və ləqəblər haqqında. 2.
Əruzun rüknlərini təşkil edən cüzlər və vəznlər haqqında. 3.
Cüzlərin yaranmasında iştirak edən dəyişikliklər və onlardan yaranan törəmə təfilələr haqqında. 4.
cüzlərinin bir-birindən ayrılması haqqında. İkinci fənn isə “əl-Möcəm”ə görə aşağıdakı fəsillərdən tərtib olun- muşdur: 1.
Şeirin və qafiyənin mənası, onların hüdudları və mahiyyəti haqqında. 2.
3.
Qafiyə hərflərinin hərəkələri və onların adları haqqında. 4.
Qafiyənin hüdudları və onların təsnifi haqqında. 5.
Qafiyənin eyibləri və mənzum kəlamda xoşagəlməzliklərin təsnifi haqqında. 6.
Şeirin gözəllikləri və nəzm və nəsrdə işlənən gözəl sənətlər haqqında. Beləliklə, gördüyümüz kimi Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi özünün “əl-Möcəm” əsərində fars şeirində işlənən əruz, qafiyə və bədi elmi haqqında bütün deyilməsi mümkün olan fikirləri ümumiləşdirmiş və yuxarıda göstərdiyimiz başlıqlar altında əhatə etməyə çalışmışdır. Lakin Qeys Razi “əl-Möcəm” əsərində əruz, qafiyə, bədinin izahına keçməzdən əvvəl qısaca olaraq əruzun öyrənilməsinin əhəmiyyətindən danışılır ki, biz də həmin fikirlərlə məqalələrimizi tamamlayırıq. Qeys Raziyə görə nəhv mənsur kəlamın, nəsrin ölçüsü olduğu kimi, əruz da mənzum kəlamın, şeirin ölçüsüdür, tərəzisidir. Alimin nöqteyi-nəzərinə
XIII əsr əruzşünası Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razinin dövrü, həyatı və əsərləri 205
görə bu elmə ona görə əruz adı vermişlər ki, şeir əruz vasitəsilə meydana çıxır və onun vəznli və yaxud da vəznsiz olduğu əruz vasitəsilə aydınlaşır. Qeys Raziyə görə bəzi alimlər istedadlı şairlərin onsuz da istedadlı olduqlarına görə əruza ehtiyacları olmadıqlarını, istedadsızların isə istedad- sız olduqlarına görə də yenə də əruza ehtiyacları olmadıqlarını söyləyirlər. Lakin böyük alimin fikrinə görə bu belə deyildir. İstər istedadlı, istərsə də istedadsız olan hər bir şair əruzu bilməli, onun qayda-qanunlarından baş çıxarmalıdır. Çünki hər bir şair beytdə, misrada, şeirdə ən adi bir hərf qüsurunu da müəyyən etməyi bacarmalı, şeirinin vəzn baxımından düzgün olmasını təmin etməlidir. Vəzni bilmək isə müqəddəs Qurani-Kərimi və Peyğəmbərin (s.) hədislərini düzgün şəkildə oxumağa yardım edir. Bu mənada, hər bir insan ən azı əruz vasitəsilə Qurani-Kərimi və Peyğəmbərin (s.) hədislərini düz oxumağı bacarmalıdır. Buna görə də Qeys Razinin fikrincə hər bir qələm əhli, ziyalı, şair əruzdan baş çıxarmalı, onu öyrənməlidir.
ƏDƏBİYYAT
1. З.М.Буниятов. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов 1097- 1231. Издательство «Наука», Москва, 1986. 2. Н.Ю.Чалисова. Персидская поэзия на весах поэтики. Шамс ад- дин Мухаммад ибн Кайс ар-Рази. Свод правил персидской поэзии. Мо- сква, 1997. 3. Юсиф-Зия Ширвани. Мухаммед ибн-Кейс и его тюркоязычный глоссарий. Ученые записки, №1, Издание АГУ, Баку,1971. 4. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387. 5. Məhəmməd bin Əbdülvəhhab Qəzvini. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl- Əcəm. Tehran, 1387. 6. Modərres Rəzəvi. Müqəddimeye mosəhheh. Şəmsəddin Məhəmməd bin Qeys ər-Razi . Əl-Möcəm fi məayir əşar əl-Əcəm. Tehran, 1387.
Höccətullah QƏHRƏMANİ 206
RESUME In the article its shown that Geys Razi lived in the XIII century was the prominent aruz scholar of his period. He lived during the rule time of Kharazm shahs and most of his works devoted to his periods rulers. Though he wrote o lot of works. Only «Al-Mocam» passed to modern generation. The theoretical bases of aruz and rhifme were investigated in this work. Təqdim etdi: f.e.d., professor T.Quliyev Tövsiyyə etdi: AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitunun Elmi Şurası, Protokol No 11, tarix 3.11.2010 Yüklə 68,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|