Xix əsr azərbaycan şERİ antologiyasi

____________________Milli Kitabxana______________________

 

 

 

NiĢimənin ki sənin huriyadır, ey vaiz,

 

 

Qəsəm ol xaliqə ki, bu riyadır, ey vaiz.

 

Yetim malına goz dikməyin nədir daim,

 

Həlali-kəsb məgər narəvadır, ey vaiz?!

 

 

BaĢqa  bir  qəzəlində  Ģair  vaizi  insan  yox,  "aləmə  fitnə  salan"  Ģər  mədəni, 

cəhənnəm xəbərçisi, atası məlum olmayan bic uĢaq adlandıraraq yazır;

 

 

Aləmə fitnə salan mədəni-Ģərdir vaiz,

 

 

HaĢalillah demərəm mən ki, bəĢərdir vaiz.

 

 

Anası daməni-mehrabə atıb qımdağın.

 

Eyləmə cəhl ki məchuli-pədərdir vaiz.

 

 

Xalqı  aldadan  yalançı  ruhanilərin,  xüsusilə  mollaların  mə  nəvi-əxlaqi 

çirkinliyini  açıb  ifĢa  etməkdə  Molla  Ağa  Bixud  və  Ġskəndər  ağa  ġair  daha 

barıĢmaz  mövqe  tuturdular.  Riyakarlıqda  və  hiyləgərlikdə  mollaları  iblis  və 

Ģeytanla  müqayisə  edən  Ġskəndər  ağa  ġair  Ģcirlərinin  birində  "baltanı  dibindən 

vurub" (F.Köçərli) qəzəbini ən acı sözlərlə ifadə edirdi:

 

 

Bitəkəllüf, eĢĢək kimi girirsən hər evə, 

Soxulursan tula tək her qapıdan, ay molla!

 

 

Sən ki Quranda özün "əlhəqqü mürr" 

oxumusan, Ġncimə, acı olur həqqi- süxən, ay 

molla! Qapacaqsan mənı də it kimi bir gün 

bilirəm, Qapdırır itə özün, iti vuran, ay molla!

 

 

ġəxsi  və  mən  əvi  azadlıq,  iĢıqlı  bir  əxlaqi-ictimai  ideal  arzusu,  humanizm, 

insanlıq fəlsəf əsi, XIX əsr Ģairlərinin çoxunun yaradıcılığından qırmızı xətt kimi 

keçir. Onlar ın yaradıcılığında təsvir olunan bədii surətlərin dünyagörüĢü, həyata 

münasib əti, təbliğ etdikləri ideya ilə bağlı olaraq, Ģeirdə bir-birinə zidd mövqedə 

dayanan  iki  poetik  məkan  diqqəti  cəlb  edirdi:  Meyxana  və  Məscid.  Bunlardan 

birincisi zövq əhli olan Arifin, ikincisi isə Zahid vo Vaizin dolaĢdığı yerlərdir.

 

 

Poeziyada  lirik  konflikti  kəskinləĢdirən  bir  də  ayrı-ayrı  surətlərin  bu 

məkanlara münasibəti idi. Vaiz məscidin əzəməti, axirət dünyada behiĢt xülyası 

barədə  danıĢırdı,  Zahid  xalqı,  camaat  məscidə  -  ibadətə  v  ə  itaətə  səsləyırdi. 

Onların  əksinə  olaraq  Arif  meyxananı  üstün  tuturdu.  Onun  fikricə  meyxana  - 

düzlük, sədaq ət, mehribanlıq və insanlığın məkanıdır; yalan, həsəd, paxıllıq və 

xəyanət oraya yaxın düĢə bilmir. Humnist Ģair Ə.Raci yazırdı:

 

 

 

 

10

 

---

____________________Milli Kitabxana______________________

 

 

 

Bilmərrə, yolu canibi-meyxanəyə yoxdur,

 

 

Hər kimsənədə büxtü riyavü həsəd oldu.

 

XoĢ halına hər kimsənə meyxanədə öldü,

 

XiĢti-xum o Ģuridəyə səngi-ləhəd oldu.

 

Mən eyləmədim zahidi özbaĢına rüsva,

 

Bu iĢdə mənə piri-muğandan mədəd oldu.

 

Zahidlərə ixbar eləyin: xirqeyi-Raci –

 

Meyxanədə rindani-xərabə nəmad oldu.

 

 

Yalan vəzləri ilə avam camaatı aldatdığına görə ikiüzlü  ruhaniləri bayquĢ adlandıran 

görkəmli Ģair Bixud da xudbin zahiddən kənara çəkilib "rindlər yanında" etibarlı olmağı 

fəxarət sayırdı:

 

 

Nə qəm, ülfətimdən ar edərsə zahidi-xudbin,

 

 

Mənim də zahidi görməkcliyə, vallahi, arım var.

 

Məni kafər sanıb bizar isə məndan əgər zahid,

 

XoĢam kim, rindlər yanında qədrü etibarım var.

 

Məni binamlərdən sanmayın aləmdə Bixud tək,

 

Xərabət əhliyəm mən, rindlikdə iĢtihanın var.

 

 

Seyid  Əzim  isə  meyxananı  məscidə  qarĢı  qoyur,  eĢq  odunda  yanmağı  Məkkə 

ziyarətindən üstün tutaraq yazırdı:

 

 

Zahid, çağıma Kəbəyə meyxanədə n məni, 

Yüz Kəbədən səfalıdı meyxanənin biri. Min 

həccdən Ģərafəti əfzun olur, əgər ġəmə 

dolanıban yanə pərvanənin biri.

 

 

Məscidlə  müqayisədə  meyxanaya  üstünlük  verən,  oradakı  həyatı  daha  yüksək 

qiymətlə  ndirən  Ģairlərin  yaradıcı  lığında  Ģərabın  tərənnümü  də  xüsusi  yer  tutur.  Bnuun 

səbəbini  konkret  Ģəkildə  izah  edən  ədəbiyyatĢünas  M.Quluzadə  məĢhur"  fransız 

ĢərqĢünası  C.Darmsleterə  istinadan  yazır:  "ġərq  ədəbiyyat  ında  Ģərab  Quran  əleyhinə, 

müqəddəsat  əleyhinə, dini  qanun tərə findən əqlin təbiətinin əzilməsi əleyhinə üsyandır. 

ġair üçün Ģərab içən adam azad olmuĢ insanın rəmzidir"

 

 

Beləliklə, ġərq ədəbiyyatında olduğu kimi, Azərbaycan Ģairlərinin də Ģeirlərində Ģərab 

-  fikir  azadlığı,  etiqad  sərbəstliyi,  dini  ehkamların  əsarətinə  etiraz  ifadəsi,  Ģadlıq, 

firavanlıq və səadətin timsalı kimi göslərilir.

 

 

Ġçkini  günah  sayı  b,  onu  insanlara  qadağan  edən  Vaiz  və  Zahidin  əksinə  çıxaraq, 

Seyid Əzimin müdrik Arifi deyir:

 

 

 

 

 

 

 

11

 

---

____________________Milli Kitabxana______________________

 

 

Vaiz, demə kim zail edir əqli piyalə,

 

 

Badə yetirir mərdümi hüĢyan kəmalə.

 

 

Sən özgə günah eyləmə, iç badeyi-gülfam

 

Ondan nə günah olsa, mənə eylə həvalə.

 

 

XIX əsr Ģairlərinin yarad ıcılığ ında Ģərab - real həyat və dünyəvi məh əbbət 

rəmzi kimi tərənnüm olunur. Dini mövhumat, fanatizm və cəhalət əleyhinə bədii 

etirazın bir forması kimi ondan Ģeirdə tez-tez istifadə edilir. Onun tərkidünyalıq, 

dinin uydurma "abikövsər" "dirilik suyu" ilə heç bir əlaqəsi yoxdur.

 

 

ġeirdə  məhəbbət, dünyavilik, zamanəd ən Ģikayət  motivləri ilə yanaĢı təbiət 

movzusu,  peyzaj  lirikası  da  müəyyən  yer  tuturdu.  Bu  dövrdə  Ģairlərin  təbiətə 

müraciəti, ondan bəhralənmə yolları müxtəlif idi. Çox vaxt onlar klassik poeziya 

ənənələrini  davam  etdirərək,  təbiətdəki  əĢyaları  lirik  qəhrə  manların  zahiri 

görünüĢü ilə qarĢılaĢdırır, gözəlin üzünü - gülə, boyunu - sərvə, gözünü nərgizə, 

qaĢlarını  -  qövsi-qüzehə  (göy  qurĢağına),  ağzını  -qönçəyə.  yanağını  -  laləyə 

bənzədirdilər.  Belə  müqayisələrdə  insan  -  sevgili  öz  gözəlliyi  və  məlahəti  ilə 

təbiət gözəlliklərindən üstün tutulur; sərt sevgilinin boyunu görəndə öz boyundan 

utanır, lalə qırmızı lığını onun yanağından alır, bağ ban gözəlin ağzını görəndə 

bəslədiyi qönçələri yandırır, günəĢ nuru, ziyanı onun camalından alır və s.

 

 

Təbiət gözəllikləri insanın həyatı, mənəvi aləmi, ruhi vəziyyəti, sevgi hissləri, 

vüsal  arzuları,  sevinc  və  kədəri  ilə  əlaqələndirilir.  Təbiət  insanla  daha  da 

xinətlənir,  güllər,  çiçəklər  insanla  əlaqədə  daha  gözəl  olur.  Ġnsansız  təbiətin 

gözəlliyi  heçdir.  Bu  Ģ  eirlrin  bir  qismində  aparıcı  xətt  ayrı-ayrı  fəsillərin 

təsviridir. Belə Ģeirlərdə bahar - ürəkləri tezələyən, ruha fərəh, nikbinlik gətirən, 

həyatı  yeniləĢdir  ən,  payız  -  bütün  gözəllikləri  uçunıb-dağıdan  insan  qəlbini 

kədarləndir ən bir mövsümdür. QıĢ ömrün sonudur. Yay isə bədii surət kimi XIX 

əsr Ģerinclə yox dərəcəsindədir.

 

 

Lirik qəhrəmanla təbiətin qarĢılıqlı münasibətlərinin bədii təqdimi də əsasən 

ənənəvi idi; yəni əgər insan Ģaddırsa, o öz istəyinə  yaxınndırsa, məqsədinə  nail 

olursa,  bu  zaman  təbiat  də  cilvələnir,  gözəllik  göz  oxĢayır.  Əgər  qəhrəman 

kədərlidirsə, öz arzusuna çata bilmiĢ, onda təbiət də tutqundur: gülüstan solmuĢ, 

xəzan yarpaqlar tökülmüĢ, hər tərəf üryan qalmıĢdır.

 

 

Lakin  bəzən  bunun  əksi  də  olur.  ġairlər  təbiət  hadisələri  ilə  insanın  daxili-

mənəvi  əhvali-ruhiyyəsini  qarĢılaĢdırmaqla  qüvvətli  bədii  təzad  yaradırlar.  Bu 

cəhətdən Natəvan ın "Sənsiz" rədifli qəzəlləri yaxĢı bir nümunədir. Bahar gəlmiĢ, 

güllər açılmıĢdır. Ancaq bu gözəllik Ģairəyə sevinc yox, hədsiz kədər v ə iztirab 

gətirir.  Çünki  bu  gözəllik  insansızdır.  Ģairənin  sevimli  övladı  həyatda  yoxdur. 

Ona  görə  də  təbiət  cah-cəlala  buründüyü  halda,  lirik  qəhrəmanın  qəlbi  xəzan 

görmüs bülbül kimi nalə edir, fəryad qoparır:

 

 

 

 

12

 

---