____________________Milli Kitabxana______________________
Bahar əyyamıdır, açıldı güllər, ey cavan, sənsiz!
Təəccübdür, nədən divanə olmaz Natəvan sənsiz?
Güli-röymdən ayrı neylərəm mən gülistan seyrin?
Edər bülbül kimi nalə bu zarü Natəvan sənsiz.
Belə Ģeirlərdə bəzən təbiət hadisələri insanlar ın maddi həyatı və dolanıĢığı
ilə əlaqələndirilir, Ģairlər yağıĢ, isti, qar, soyuq kimi təbii hadisələrin təsviri
fonunda xalqın çətin, dözülməz yaĢayıĢını əks etdirirlər.
Təbiət Ģeirlərində əsas bədii obraz gülüstandır. BaĢqa surətlərin hamısı orada
movcuddur. Gulüstan - gözəllik, məhəbbət məkanıdır. Baharın nəfəsi ilk dəfə
orada duyulur. ġairlər cəmiyyətdə olmayan rahatlıq və gözəlliyi çox vaxt
gülüstanda, bu kiçik bağçada arayıb tapırlar. Lakin XIX əsr Ģerind ə səhra,
biyaban kimi yerlərində təsvirin ə təsadüf edilir. Məhəbbət qəhrəmanları istək və
arzularına çata bilməyəndə çölə, biyabana qoĢur, cəmiyyətdən uzaqlaĢırlar.
Beləliklə, XIX əsr Ģairlərinin yaradıcılığında təbiət həmiĢə cəmiyyət həyatı
və humanist ideyalarla əlaqələndirilir; poeziyada o, imanların zahiri gözəlliyini
və mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini dərindən səciyyələndirən bir vasitə kiıni iĢlənir.
* * *
XIX əsr Azərbaycan lirikası bədii məzmun, ideya-estetik ovqat baxımından
zəngin olduğu qədər da keĢməkeĢli, eniĢli-yoxuĢlu bir yolla inkiĢaf edirdi.
Klassik poeziya üslubunda yazan Ģairlərin ictimai mən Ģəyi, mədrəsə təhsili alıb
dini dünyagörüĢə yiyələnməsi onların yaradıcılığına da mü əyyən təsir göstərirdi.
Bu Ģairlər bir tərəfdən dünyəvi məhəbbəti tərənnüm edir, fanatizmə və yalançı
ruhaniliyə qarĢı çıxaraq, elm və mədəniyyəti tərifləyir, məscidi "bayquĢ yuvası"
adlandıraraq, arif adamları oradan uzaqlaĢmağa çağırır, ikinci tərəfdən isə dini
mərasimlərdə oxunan mərsiyə, növhə, sinəzən və mədhanələr yazırdılar. Özü də
bu hal XIX əsr Ģairlərinin, demək olar, əksəriyyətinə xas olan bir xüsusiyyət idi.
Hətta mövcud dini təəssübkeĢliyi pisləyib, vaiz və zahidləri riyakar, ikiüzlü
adlandıran Əbülhəsən Raci. "Künci-meyxanəni məskən edib h ər Ģamü səhər,
Vermə, Dilsuz, əlini zahidü molla əlinə" - deyə xərabati Ģeirlər yazan
Məhəmmədəmin Dilsuz, habelə "Allaha rüĢvət", "Köpəyə ehsan", "Yerd əkilərin
göyə Ģikayətə getmələri" kimi satirik əsərlərin müəllifi olan Seyid Əzim ġirvani
də dini mədhnamə. mərsiyə və sinəzənlər yazmıĢ, bu əsərlər camaat arasında
geniĢ yayılmıĢdır.
Əlbəttə, bu təsadüfi deyildi. Onun obyektiv səbəbləri vardı. Bu səbəblərin
birincisi tarixi-ictimai Ģəriətlə bağlı idi. Ölkənin müəyyən yerlərində, xüsusilə
cənub rayonlarında feodal idarə üsulunun, orta əsr qaydalarının, dini
13
____________________Milli Kitabxana______________________
fanatizmin və movhumi görüĢlərin hələ qüvvətli olması, Ġran dövlətinin Osmanlı
imperiyasına qarĢı apardığı rəqabətli mübarizələrlə əlaqədar sünni-Ģiiə
münasibətlərinin kəskinləĢməsi bədii ədəbiyyatda dini keçmiĢə marağı
artırmıĢdı.
XIX əsrdə mərsiyə ədəbiyyatının geniĢ yayılmasına səbəb olan mühüm
ictimai amilləridən biri də "çarizmin ucqarlarda apardığı müstəmləkəçilik
siyasəti" və bununla əlaqədar olaraq, hökumətin "sünni-Ģ iə ziddiyyətlə rini kə
skinləĢdirməyə çalıĢması, Tiflisdə müsəlman uĢaqları üçün ayrı- ayrılıqda Ģiə və
sünni məktəbləri açması" idi
1
. Ġkinci tərəfdən, bu, Azərbaycanda geniĢ ədəbi-
ictimai hərəkat səviyysinə qalxan maarifçiliyin yeni bədii-estetik çalarlar
qazanması, dindarlaĢ ması ilə əlaqədar idi. Məlumdur ki, XIX əsrin 80-90-cı
illərində Azərbaycan maarifçiləri sosial-mədəni həyatda nəyin necə olduğunu
qiymətləndirmək üçün Ağ ılla yanaĢı Allaha da əsaslanırlar. Onlar "dini
fanatizmə qarĢı mübarizədə dinin özünün ən müqəddəs silahı ilə -Quranla da
silahlan ırlar"
2
. Əxlaqi təmizlik, mənəvi ucalıq uğ runda mübarizə yollarından
biri də "saf islama" qayıtmaq arzusu və cəhdi olur. Məhz "saf din". "təmiz Ģəriət"
ideyasının tələbi ilə klassik poeziyanın lirik q əhrəmanı dini keçmiĢə müraciət
edərək islam müqəddəslərinin igidliyi, ədalətli mübarizədə Ģərəfli ölümü, haqq
yolunda səhidliyi barədə mərsiyə və növhə oxuyur.
N əhayət, XIX ə sr Azərbaycan Ģerində mərsiyənin intiĢarı, dini motivlərin
geniĢ vüsət alması bir də ədəbi gediĢatın, mədəni- tarixi prosesin səciyyəsi,
sənətkarların özlərinin ədəbi -ictimai mühitdə tanınmaq arzuları ilə bağlı idi.
Belə ki, məhəbbət mövzusunda yazılan qəzəllər yalnız toy və bu kimi Ģadlıq
məclislərində oxunduğundan onların müəllifləri də belə məhdud yerlərdə
tanınırdı. Həm də toy məclisləri uzun çəkmir, ən yaxĢı halda üç gün davam
edirdi. Halbuki məhərrəmliklə bağlı təziyə və tə kyə mə clisləri hər ilin müəyyən
vaxtlarında günlərlə, hətta həftələrlə və aylarla, özü də bir eldə, bir obada yox,
bütün Ģiə-müsəlman ölkələrində davam edirdi. ġübhəsiz, bu cür məclislərdə
oxunan Ģeirlər öz müəllifini daha çox tanıdırdı. Bu cəhəti xüsusi nəzərə çatdıran
ədəbiyyatĢünas F.Köçərli yazır: "BeĢ-on sənə bundan əqdəm artıq hörmət və
Ģöhrətdə olan ancaq Ġmam Hüseyn müsibətinə dair növhə və mərsiyə yazan
Ģairlər idi ki, onların kəlamı məscidlərdə , təkyələrdə oxunurdu və onlar öz kəlamlarını
eĢidib, xalqın tərifü tövsifi ilə sərəfraz olurdular ve növhə yazmağa dəxi də artıq
Ģövqmənd olub, bütün vaxtlarını və qüvveyi-Ģedyyələrini bu yolda sərf edirdilər"
3
.
Təsadüfi deyildir ki, Ġranda Nəsrəddin Ģahin (1848-1896) hakimiyyəti
illərində
"məhərrəmlik təziyədarlığına böyük əhəmiyyət verildiyi üçün
1
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. II cıld. Bakı, 1960, s. 167-168.
2
YaĢar Qarayev . Realiz: sənət və həqiqət. Bakı. 1980, S. 129.
3
Firidun bəy Köçərli. Azərbaycan ədəbiyyatı. II cild, Bakı, 1981, s.326.
14