____________________Milli Kitabxana______________________
Molla Məhə mmədba ğır Məclisinin, Qumri, Dəxil, Raci və baĢqa mərsiyə Ģairlərinin
fanatizm yayan əsərləri tez-tez çap olunub yayılırdı1
1
". Belə kitab-lardan, məsələn,
Qumrinin "Kənzül- məsaib" əsəri mətbuat səhifələrində "Məcmueyi-mötəbər", ədiblərin
rəğbə tlə qarĢıladığı kitab kimi qiymətləndirilir, onun müəllifi xoĢ sözlərlə alqıĢlanırdı
2
.
Buna görə də Mirzə Məhəmməd Ta ğı Qumri (1819-1891), Mirzə Kərim ġüai (?-1894),
Mirzə Cəbrail Süpehri (?-1902), Mirzə Həsib Qüdsi (1873-1908) kimi Ģairlər müasirl
ərinin çoxundan ayrılaraq, öz yaradıcı lıqlarında növhə və sinəzənlərə daha çox yer vermi
Ģ, xüsusi mərsiyə Ģeri, ruhani poeziya yaratmıĢlar. Bu Ģeir dini ədəbiyyat deyildi. Onun
məzmununda, daxili mayasında həyatilik, tarixilik var idi. ġairlər hicri tarixin 61-ci il
məhərrəm ayının 10-da (miladi 680-ci ilin oktyabr ayı) baĢ vermiĢ Kərbəla müsibətlərini
qələ mə alsalar da bu hadisələri hələ mövhumiləĢdirmir, ondan tarixi əhvalat kimi
danıĢırdılar. Bu Ģeirlə rdə Məhəmməd pey ğəmbər (570-632), onun əmisi oğlu və
kürəkəni Əli ibn Əbu Talib (598-661) təriflənir, Ġmamların ölümü, ədalət, haqq uğrunda
Ģəhidlik kimi mənalandırılır, tərənnüm olunurdu.
Tarixi-dini Ģeirlər təkcə məsciddə oxunmurdu. O, xalqın məiĢətinə daxil olmuĢdu; yas
məclislərində, ölü yerlərində oxunan bel ə Ģeirlər dinləyicilərin qəlbini riqqətə gətirir, hisslərini
və duyğularını kövrəkləĢdirirdi. Dinləyicilər məğlub olanın Ģə hidliyinə, onun dəstəsinin əsir
düĢməsinə təəssüflənir, göz yaĢı axıdırdılar. Lakin mərsiyə Ģeri oxucularda bədbin ə hvali-
ruhiyyə yaratmır, əksinə, oxucunu mənəvi təmizliyə, əxlaqi saflığa çağırırdı. Yezidin imamlara
etdiyi zülmü gözləri qarĢısında
3
canlandıran oxucu, yaxud dinləyici daxilən bu ə dalətsizliyə
qarĢı ç ıxır, qəddarlığa və zalımlığa nifrin yağdırır, lə nət oxuyur, hətta zülm və ədalətsizliyə
qarĢı etiraz və mübarizə ruhunda səfərbər olunurdu.
Bədii kökləri və estetik təbiəti etibarilə də mərsiyə Azərbaycan ictimai gerçəkliyinə və
ədəbi fikrinə yad deyildi. Məlumdur ki, ölən qəhrəmana, həyatdan köçmüĢ
ə ziz bir adama
sevgi, məhəbbət ifadə edə n yanıqlı nəğ mələri daha təsirli Ģəkildə ifadə edən xüsusi
adamlar da olmuĢdur. Rus ədəbiyyatında elegiyanın köklərini araĢdıran ədəbiyyatĢünas
L.Q.Frizman yazır: "Rus elegiyasının mühüm mənbəyi - folklor, o cümlədən xalq ailə-
məiĢət və məhəbbət lirikası, oxĢama və ağılar olmuĢdur"
4
.
Bu fikri Azərbaycan ədə biyyatına da aid etmək olar; yəni Azərbaycan mərsiyəsi öz
mayasını Azərbaycan xalq ədəbiyyatından, ailə-məiĢət nəğmələrindən, oxĢama və
ağılardan götürmüĢdür. Sonralar bu janrın yaxĢı nümunələrini
1
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi. 11 cild, s.167
2
Bax: "Ziyayi-Qafqaziyyə". 1881, 12 dekabr.
3
Həsi Abdullayev. Ġslamın məhərrəmlik mərasimi. Bakı, "AzərnəĢr", 1967, s.10.
4
Л.Г.Фризман Жизнь лирического жанра. Изд-во "Наука" M., 1973, c.12.
15
____________________Milli Kitabxana______________________
Xaqani, Nizami, Füzuli, kimi klassiklər yaratmıĢlar. XIX əsr mərsiyələri də ilk
növbədə xalq ədəbiyyatı, sonra isə klassik poeziya ilə bağlı idi; daha doğrusu
mərsiyə Ģeri dini ənənədən yox, ədəbi ənənədən yaranmıĢdı. Bu mərsiyələrdə
klassik Ģerin ictimai kədər motivləri davam etdirilirdi. Onlar Sərg tarixi,
keçmiĢdə olmuĢ qanlı hadisələr haqqında canlı və ibrətli söhbətlər idi. Oradakı
ideya-məzmun çox vaxt dini-Ģiə təəssübkeĢliyinin hüdudlarını asırdı. ġairlər
insani hissləri, mənəvi gözəlliyi, əxlaqi təmizliyi, bəĢəri kədəri hətta siyasi
azadlığı və bərabərliyi təbliğ və tərənnüm etməklə yaĢadıqları dövrün
despotizminə, xüsusilə müstəmləkəçilik siyasətinə qarĢı çıxırdılar.
Mərsiyə Ģerindəki dünyəvilik və tarixilik humanizm ideyaları ilə bağlı idi.
Müəyyən məsələlərə münasibətdə dini səciyyə daĢımasına baxmayaraq, mərsiyə
Ģairləri də insanın azadlığı ideyasını müdafiə edirdilər. Bununla belə bu azadlıq
ictimai mahiyyət qazana bilmirdi və mərsiyə Ģerinin baĢlıca ziddiyyəti,
məhdudluğu da bu nöqtədə idi; Qumri, Raci. Dilsuz, Asi, Növrəs və baĢqalarının
təsvir və mədh etdiyi qəhrəmanlar - Məhəmməd, Əli, liseyn tarixi Ģəxsiyyətlər
olduğu halda Ģairlər onları mövhumiləĢdirir, bu adamların guya ruhən
ölmədiyinə inan ır və əfsanəvi məhĢər günü onlardan kömək diləyirdilər.
Məsələn. Növrəs Füzuliyə təxmislərindən birini belə qurtarırdı:
Arizə qan yaĢı gözdən cari eylər müttəsil,
Növhəxandır Növrəsi-məhzuni-müztər ilbəil,
Ya Əli, ruzi-cəzadə qoyma qals ın münfəil.
"Arizuməndi-vüsa1ındır Füzuli x əstədil,
Vəslin istər, dövləti-didarın eylər arizu".
Mərsiyə Ģeri Azərbaycan ədəbiyyatında süjetli lirikanın inkiĢafına xeyirli
təsir göstərmiĢ. insanın daxili dünyasın ın, subyektiv hisslərinin canlı və təsirli
təcəssüm etdirilməsində, poetik dilin orta əsrlərə məxsus qəliz ərəb-fars
tərkiblərindən təmizlənməsində və sadələĢməsində müəyyən qədər əhəmiyyətli
rol oynamıĢdır. Bu əsərlər poetik-struktur baxımdan bəzi keyfiyyətlər
qazanmıĢdı. Növhə və sin əzənlərin bir çoxu yüksək b ədiiliyi və Ģeriyyati ilə
fərqlənirdi; Ģairlər gözəl qafiyələr yaradır, poetik sözün imkanlarından
sənətkarlıqla istifadə ed ə bilirdilər. Misal üçün, "həqq yolunda v ə eĢq aləmində
nə qədər ağır cəfalara və böyük bəlalara giriftar" (F.Köçərli) olmağı Ġmam
Hüseynin səadət saymasını və bunu öz bacısı Zeynəbə fəxrlə bildirməsini
Əbülhəsən Raci Ģeirlərinin birində belə ifadə edirdi:
Bacı, əhdim budu bu çöldə gərək qanə batam.
Qanımı Əkbərimin qanına Ģövq ilə qatam.
Can verib təĢnə, gərək isti qum üstündə yatam,
Cismi-məcruhim ilə, sineyi-suzanım ilən.
16