____________________Milli Kitabxana______________________
Fikri ayd ın və
təsirli ifadə etmək, oxucuda güclü emosiya yaratmaq üçüıı Ģair
əruzun axıcı bəhrini seçməklə bərabər həm də rədiflərdən məharətlə istifadə edir:
Əhli-Kufə yetirər zülmünü itınamə, bacı,
Bədənimd ə
dəxi qoymazla qala camə, bacı.
Mizələrd ə apararlar baĢımı ġamə, bacı,
Bədənim yerdə qalar peykəri-üryanım ilən.
ġamdə məclisi- iĢrət quralar, söz demərəm,
Küçəvü bamdə səf-səf duralar, söz demərəm,
Xeyzuran çübü nə qədri vuralar, söz demərəm,
Bəzmi-əğyardə mən bu ləbü dəndamın ilən.
BaĢqa mövzularda yazılan əsərlər kimi mərsiyə və təriqət Ģerinin yaradıcıları
da öz əsərlərinin mərkəzinə insan, onun sosial mühitdə mövqeyi məsələlərini
çəkir və öz dünyabaxıĢlarına uyğun Ģəkildə izah edirdilər. Bu Ģerin mayasında
dünyəvilik və tarixilik motivləri ilə yanaĢı bir d ə humanizm pafosu vardı.
Müəyyən məsələlərin bədii Ģərhində idealist səciyyə daĢı masına baxmayaraq, bu
Ģerin lirik qəhrəmanı zülmkarlıq və qəddarlığın əleyhinə çıxır, insan azadlığı və
xoĢbəxtliyi ideyalarını müdafiə edirdi.
* * *
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında epik Ģeir də inkiĢaf edirdi. A.Bakıxanov,
M.ġ.Vazeh, M.B.Xalxali, M.M.ġükuhi, S.Ə.ġirvani, M.T.Qumri kimi Ģairlərin məsnəvi,
təmsil və mənzum hekayələrində həyat, gerçəklik əhatəli, panoramlı təsvir, poetik təhkiyə
üsulu ilə canlandırılır, obrazların xarakteri geniĢ əhvalatlar və hadisələr fonunda inkiĢaf
edir və açılırdı.
Epik Ģeirdə ə xlaqi-tə rbiyəvi fikirlərin təbliği xüsusi yer tuturdu. ġairlər qoca ġərqin
Sədi, Nizami və baĢqa qüdrətli sözustalarının ənənələrini davam etdirə rək, mənzum
hekay ə və təmsillərində müasirlərini qayğıkeĢ, səmimi olma ğa, cəmiyyət iĢlə rinə ayıq
gözlə baxmağa, ağıl və düĢüncə ilə hərə kət etməy ə, bəĢəriyy ət üçün xeyirli iĢlər
görməyə çağırırdılar. (A.Bakıxanov -"Hikmətin fəziləti", "Tədbirin gözəlliyi", "Yersiz
minnət qoymaq"; Q.Zakir - "Zovci-axər", "Tərlanlar və elçilər", "DərviĢ ilə qız" və s.).
Bel ə əsərl ərin müəllifləri haqqı, ədaləti müdafiə edir, insan Ģüurunun qüdrətinə
yüksək qiymət verir, həyatda ən xeyirli Ģeyin hünər və qabiliyyət, ən yaxĢı Ģeyin
xeyirxahlı q, ən lazımlı Ģeyin isə həqiqət olduğunu müasirlərinə bildirirdilər. Onları n
təbliğ etdikləri sadə əxlaq normalarına z əhmətkeĢlik, əməksevərlik; düzlük, doğruçuluq,
mehribanlıq, təmizlik kimi yüksək insani sifətlər daxildi. Yalançılıq, firıldaq, təkəbbür,
lovğalıq, xudpəsəndlik kimi naqis cəhətlər isə bu əsərlərdə Ģiddətlə pislənirdi.
17
____________________Milli Kitabxana______________________
Klassik poeziya ənənələrini davam etdirən XIX əsr Ģairlərinin epik yaradıcılığında
əxlaqi-didaktik ideyalar geniĢ yer tuturdu. Orta əsr ədəbiyyat ının, xüsusilə nəsihə tamiz
Ģerin möhkəm zəmini üzərində yetiĢən XIX əsrin didaktik poeziyası tamamilə yeni
məzmun kəsb eləmiĢdi. Artıq quru nəsihətçilik, moizə və t ərbiyə öz yerini "sa ğlam ağlın
mühakiməsinə" (F.Engels) tərk edirdi. Hətta Seyid Əzim, Qasir, Sidqi, Hacı Ağa Faqir
kimi məktəbdar Ģairlər deyil, xalis məclis ab-havasında boya-baĢa çatan Məhəmməd Səfa,
Mirzə Ələsgər Növrəs, Molla Məhə mməd Zövi, MəĢədi Məhəmmad Bülbül və baĢqaları
da qəzəl, qəsidə, rübai janrlarında yazdıqları əsərlərində yaĢadıqları cəmiyyətin, onun
əxlaqi və hüquqi qanunlarının köhnəldiyini, yeni zəmanə ilə bir yerə sığmadığını yüksək
bədii intonasiya ilə bildirir, ağlın qüdrəti, elmin və mədəniyyətin əhəmiyyəti barədə
danıĢırdılar. M.F.Axundzadə ideyaları nı poeziya sahəsində davam etdirən bu Ģairlər
özlərinin ə dəbi mühitlərindən, məclis ab-havasından tamamilə ayrılmasalar da, eyni
zamanda yeni tipli məktəbin təĢkilatçısı, müəllim, humanist və beynəlmiləlçi kimi
fəaliyyət göstərirdilə r. Xüsusilə 80-90-cı illərin ə dəbi-bədii prosesində maarifçi
realizmin geniĢ vüsət alması, baĢda M.F.Axundzadə və H.Zərdabi olmaqla "əkinçilərin"
irəli sürdüyü estetik prinsiplərin bə dii təcrübədə getdikcə qüvvətlə nməsi onların
yaradıclığına yeni məzmun gətirir. DəyiĢən ictimai-tarixi Ģəraitin təsiri ilə qəzəl və qəsidə
ədəbiyyatı kimi əxlaqi-didaktik Ģeir də müasirliyin ideya-üslub mübarizələrində yeni
estetik məzmun qazanır.
Əxlaqi-didaktik Ģerin qəhrə manı dəfələrlə dünyanın isti-soyuğundan keçmiĢ müdrik,
aqil bir insan - Atadır. Ömrunü dünya iĢlərinin gediĢatını öyrənməyə sərf edən bu insan -
Ata çox hadisələr görmüĢ, çox adamları sınaqdan keçirmiĢ, zəngin həyat təcrüb əsi
qazanmıĢdı r. Hansı sifətlərin yaxĢı, hansıların isə pis olduğunu gözəl bilən insan - Ata öz
övladlarına - gənc nəslə müraciətində doğruçuluq, səmimiyyət, xeyirxahlıq, böyüklərə
hörmət, alicənablıq kimi nəcib insani sifətləri təbliğ edir, konkret həyati nümunələr
əsasında həmin sifətlərin fəzilətlərini göstərirdi. Bunun əksinə olaraq o, sərxoĢluq və
oğurluq etməyi, qumar oynamağı, rüĢvət yeməyi pisləyir, onların insana fayda yox, bəla
gətirəcəyini bildirirdi.
Əxlaqi-didaktik Ģeirdə t əbliğ olunan əsas insani xüsusiyyətlər sadəlik, təvazökarlıq,
mehribanlıq, vətənpə rvərlik, beynəlmiləlçilik və ə məksevərlik idi. Məsələn, Seyid Əzimin
öyüdlərində zəhmət, əmə k insanı ucaldan baĢlıca amill ər kimi göstərilir, gənc nəslə
iĢsizlikdən, bikarçılıqdan uzaqlaĢıb, müəyyən bir sənətə yiyələnmək tövsiyə olunurdu:
Ey oğul, bil ki, adəmi-bikar,
XüĢk olan bir odundu, layiqi-nar.
Bunu bizdən deyibdilər əqdəm,
Sənəti olmayan deyil adəm.
18